آیا کریدور هند مسیر فرار ایران از جاده ابریشم چینی و تحریم امریکایی خواهد بود؟

به نقل از المانیتور، نشست سه جانبه ایران، روسیه و هند در سوم ژوئیه در تهران درباره توسعه کریدور حمل و نقل بین المللی شمال - جنوب (INSTC) برگزار شد. پروژه کریدور شمال – جنوب که توسط مسکو، دهلی نو و تهران در سال ۲۰۰۰ میلادی راه اندازی شد می‌تواند پس از تکمیل اقیانوس هند و خلیج فارس را از طریق ایران به دریای خزر متصل سازد.

کریدور حمل نقل بین المللی شمال – جنوب که به عنوان کریدور حمل و نقل بین آسیای جنوبی، خاورمیانه، ایران، جمهوری آذربایجان به روسیه عمل می‌کند می‌تواند به مسکو و تهران در توسعه بازار‌های جدید و دور زدن تحریم‌ها کمک کند. از آنجایی که تجارت بین روسیه و ایران در سال ۲۰۲۲ میلادی با ۲۰ درصد افزایش به حدود ۴.۹ میلیارد دلار رسید اجرای این پروژه فوریت پیدا کرده است.

با این وجود، راه آهن رشت – آستارا که از جمهوری آذربایجان می‌گذرد و برای اتصال بخش‌های محصور در خشکی کریدور بین المللی شمال – جنوب حیاتی می‌باشد، هم چنان یک حلقه مفقوده است. مسکو و تهران در تلاش برای سرعت بخشیدن به این خط آهن اوایل سال جاری قراردادی امضا کردند و روسیه ۱.۶ میلیارد یورو (۱.۷۵ میلیارد دلار) برای ساخت آن ظرف ۴۸ ماه سرمایه گذاری خواهد کرد.

یک دیپلمات اروپایی مستقر در اسلام آباد که نخواسته نام اش فاش شود در گفتگو با "المانیتور" می‌گوید: "سه کشور کاملا از اهمیت استراتژیک کریدور بین المللی حمل و نقل شمال – جنوب و میزان نمادگرایی‌ای که در کل منطقه ایجاد می‌کند آگاه هستند". با این وجود، این دیپلمات افزود: "علیرغم برخی اقدامات عملیاتی که اخیرا برای راه اندازی مجدد این ابتکار عمل برداشته شده راه درازی در پیش است".

علیرغم آن که کریدور شمال – جنوب به ۱۱ کشور دیگر نیز گسترش یافته پیشرفت آن پروژه کماکان نامنظم بوده است. اولین قطار در امتداد کریدور شمال جنوب ماه ژوئیه گذشته وارد ایران شد و در ماه سپتامبر قطار دوم از روسیه از طریق بندر عباس در ایران به هندوستان رسید.

آن دیپلمات افزود: "تاخیر در اجرای پروژه ریلی مذکور به دلیل موانع متعدد تنها یک نمونه از مشکلاتی است که آن پروژه در سناریوی کنونی با آن مواجه خواهد شد. به نظر می‌رسد موضوع اصلی در دراز مدت پایداری تامین مالی سرمایه گذاری‌های کلان لازم برای ایجاد زیرساخت‌های مرتبط با پروژه کلی کریدور شمال - جنوب خواهد بود. اگرچه این پروژه در تهران به عنوان راهی برای متوازن ساختن درآمد‌های نفتی آن کشور از طریق درآمد‌های اضافی قلمداد می‌شود، اما کشور‌های درگیر در پروژه باید بدانند که با وجود حفظ شبکه‌های تحریم بین المللی علیه تهران تصور عملیاتی شدن این طرح بسیار دشوار است".

این دیپلمات اشاره کرد که مشخص نیست آیا تهران و مسکو می‌توانند از طریق این پروژه از تحریم‌ها فرار کنند یا خیر. او افزود: "تصور پیشرفت عملیاتی و لجستیکی این پروژه در میان مدت بدون توجه به اظهارات خوش بینانه و همراه با حسن نیت بسیار دشوار به نظر می‌رسد".

در ماه‌های گذشته تهران به قدری به چین بزرگترین شریک تجاری خود متکی شده که با کمال میل روابط دیپلماتیک با عربستان سعودی را از سر گرفت، زیرا چین در این میان میانجی گری کرده بود. ایران با مشاهده پیشرفت ناچیز در مذاکرات احیای برجام با واشنگتن و متحدان اش به چین و متحدان آن کشور از جمله پاکستان نزدیک‌تر شده است.

چین ممکن است حرف آخر را بزند

حفظ شرایط برابر با مسکو و پکن برای ایران کار مشکلی نخواهد بود، زیرا منافع چین و روسیه کم و بیش با منافع تهران همسو است. حتی پس از درگیری اوکراین نیز سرمایه گذاری ابتکار کمربند و جاده چین در روسیه متوقف نشد و در سال ۲۰۲۲ میلادی به ۱.۶ میلیارد دلار رسید. هم چنین، چین، روسیه و ایران یک رزمایش دریایی مشترک را چند ماه پیش انجام دادند.

"آشوک سواین" استاد تحقیقات صلح و درگیری در دانشگاه اوپسالا در سوئد می‌گوید که ممکن است پکن حرف آخر را بزند. او در این باره می‌افزاید: "چین به شریک اصلی امنیتی و اقتصادی ایران تبدیل شده است. هرگونه توافق بین روسیه و ایران با هند باید با تایید چین باشد. جنگ طولانی مدت در اوکراین روسیه را مجبور کرده که در مقابل چین نقش بازیگر دوم را ایفا کند".

او می‌افزاید: "اگر نوبت به انتخاب بین چین و هند برسد روسیه در هر زمانی به جای هند با چین همراه خواهد شد. علاوه بر این، بیش از آن که روسیه به هند وابسته باشد هند به روسیه وابستگی دارد. در نتیجه، هند علیرغم مخالفت‌های شدید از سوی امریکا در مورد جنگ اوکراین کماکان در کنار روسیه خواهد بود. بنابراین، آینده کریدور حمل و نقل بین المللی شمال - جنوب به این بستگی دارد که چین چگونه آن را در رابطه با منافع ژئواستراتژیک خود در منطقه ارزیابی می‌کند".

در همین حال، هند در ماه گذشته از سرمایه گذاری ۸۰ میلیون دلاری در بندر چابهار ایران خبر داد. اتصال هند به روسیه از طریق دریا و بخشی از کریدور شمال – جنوب از طریق پروژه توسعه بندر چابهار از سال ۲۰۱۶ میلادی متوقف شده است، زیرا ایندیا گلوبال پورتس شرکت هندی که به عنوان اپراتور بندر چابهار تعیین شده به دلیل مشکلات در دریافت منابع مالی در ایران نتوانسته این پروژه را به اتمام رسانده و به موقع تحویل دهد.

این در حالیست که امریکا معافیت‌هایی از تحریم را برای اجرای پروژه در آن بندر در نظر گرفته بود. وزرای حمل و نقل ایران و هند به منظور احیای آن پروژه سال گذشته در تهران برای گسترش نقش چابهار در ترانزیت و تجارت منطقه‌ای با یکدیگر دیدار داشتند.

"علی اکبر صفایی" رئیس سازمان بنادر و دریانوردی ایران اعلام کرد که اختلافات پیشین با اپراتور هندی چابهار برطرف شده و قرار است قرارداد جدیدی بین ایران و هند برای سرمایه گذاری ۸۰ میلیون دلاری در آن بندر منعقد شود. با این وجود، در مورد هند تعامل با پکن و دهلی نو در یک سطح ممکن است دیگر برای تهران ممکن نباشد، زیرا چین چیز‌های بیشتری برای ارائه دارد. تا زمانی که برجام احیا نشود روابط ایران و هند نمی‌تواند واقعا پیشرفت کند مگر آن که ایران بار دیگر روابط دوستانه‌ای را با غرب از سر گیرد.

جالب اینجاست که هند با عضویت در سازمان همکاری شانگهای و مشارکت خود در بلوک کوچکی متشکل از ایالات متحده، ژاپن و استرالیا برای مقابله با نفوذ پکن روابط خود با شرق و غرب را متوازن می‌سازد. در جریان برگزاری نشست مجازی سالانه اخیر سازمان همکاری شانگهای در دهلی نو پکن پیشنهاد ایجاد بانک توسعه سازمان همکاری شانگهای را ارائه داد و "شی جین پینگ" رئیس جمهور چین از همه اعضا و سایر متحدان خواست تا در برابر تحریم‌های غرب مقاومت کنند و "امنیت مشترک" و صلح منطقه‌ای را تضمین نمایند.

اگرچه تهران و دهلی نو هر دو در کنار پاکستان، روسیه به عنوان عضو موسس و کشور‌های آسیای مرکزی بخشی از سازمان همکاری شانگهای هستند دهلی نو راهی جداگانه را پیموده، زیرا تنها عضوی از سازمان همکاری شانگهای است که بخشی از ابتکار عمل کمربند و جاده چین نیست.

آن دیپلمات که نخواسته نام اش فاش شود می‌افزاید: "رهبران ایران از فرصت‌های اقتصادی و دیپلماتیک تجارت و تعامل با هند و چین آگاهی دارند. توافق نامه همکاری ۲۵ ساله امضا شده ایران و چین و همکاری هند و ایران در مورد بندر چابهار در تهران به عنوان دارایی‌های استراتژیک تلقی می‌شوند. در این زمینه برقراری تعادل در روابط با دهلی نو و پکن برای تهران کار آسانی نیست. تهران تلاش خواهد کرد عضویت جدید خود در سازمان همکاری شانگهای را بدون آن که لزوما به یکی از آن دو کشور نزدیک‌تر شود مدیریت کند. اگر مذاکرات برای احیای توافق هسته‌ای میان ایران و غرب موفقیت آمیز باشد آن زمان تهران این کار را راحت‌تر انجام خواهد داد، زیرا جایگزین‌های اقتصادی جالبی را پیش روی خود خواهد داشت".

روسیه می‌تواند به هند کمک کند

روسیه ممکن است در بلند مدت کلید روابط بهتر چین و هند را در دست داشته باشد امری که می‌تواند ایجاد تعادل در رابطه ایران را آسان‌تر سازد، زیرا مسکو کماکان بزرگترین تامین کننده تسلیحات دهلی نو و هم چنین منبعی برای تامین انرژی آن کشور است. روسیه در وهله نخست روابط با هند را به دلیل بازار تسلیحات خود حفظ می‌کند. این استراتژی هم چنین به چین کمک می‌کند، زیرا هند را از همسویی کامل با ایالات متحده باز می‌دارد.

چین و هند در طول جنگ روسیه و اوکراین رویکرد دوجانبه مشابهی را در قبال مسکو دنبال کردند. هر دو کشور از محکوم کردن مستقیم روسیه خودداری ورزیده و به طور قابل توجهی از رویکرد اقتصادی و دیپلماتیک غرب فاصله گرفته اند. منصفانه می‌توان گفت که چین از نقطه نظر اقتصادی بیش‌تر با روسیه در ارتباط است. چگونگی تحول روابط چین و هند با روسیه پویایی قدرت جدید در روابط بین پکن و دهلی نو را در میان مدت و بلند مدت تعیین خواهد کرد. جالب اینجاست که پالایشگاه‌های هندی برای جلوگیری از تحریم‌ها برای بخشی از واردات نفت خود از روسیه به یوان چین پرداخت را انجام داده اند، زیرا دهلی نو بزرگترین خریدار نفت روسیه از طریق دریا است ودر این میان اختلافات سیاسی طولانی مدت با پکن را نادیده گرفته است.