جایگاه راهبرد «نگاه به شرق» عربستان در فرایند تغییر و اصلاح

عربستان سعودی طی سال‌های اخیر به منظور خلاصی از وابستگی به اقتصاد نفتی در حال ارتقاء توسعه طولانی مدت این کشور از طریق مجموعه‌ای روش‌مند از «اصلاحات و گشایش‌ به سبک سعودی» بوده است.

تغییر عربستان سعودی همچنین نقش مهم و روزافزونی در امور بین‌المللی ایفاء می‌کند. «سرمایه گذاری در آینده» و «نگاه به شرق» به روندی عمومی در عربستان سعودی تبدیل شده‌اند. از وابستگی به انرژی گرفته تا تنوع سازی اقتصادی، مردمی که تا پیش از این به عربستان سعودی سفر نکرده‌اند همیشه احساس می‌کنند این کشور عربی که از یک آبادی قبیله‌ای به یک امپراطوری نفتی تبدیل شد، بسیار رازآلود است. آنها تصور می‌کنند سعودی‌ها با سرانه تولید ناخالص داخلی 23 هزار و 500 دلار یک زندگی آرام و بی دغدغه دارند.

خبرنگاران «گلوبال تایمز» می‌گویند طی سال‌های اخیر هر بار که عربستان سفر کرده‌اند شاهد تغییر آنجا بوده‌اند. ریاض پایتخت عربسان اکنون یک شهر مدرن سبز و سرزنده است که ستاره‌های پاپ کنسرت برگزار می‌کنند و مسابقات خشن بکس هم برگزار می‌شود. زنان می‌توانند رانندگی کنند و سالن‌های سینما هم محدودیتی ندارند و باز هستند.

در بسیاری از استان‌ها می‌توان شاهد افزایش تدریجی گردشگران خارجی بود و تعداد پلیس‌های مذهبی نیز نسبت به گذشته کمتر شده است. شبکه خبری «العربیه» گزارش داد عربستان سعودی رسما درخواست میزبانی «مسابقات زنان آسیا 2026» را ارائه کرده است.

افکار عمومی جهانی عموما بر این باورند که تغییرات در عربستان عمومی از «چشم انداز 2030» و «برنامه ملی تحول اقتصادی 2020» که در سال 2016 مطرح شد، تفکیک‌پذیر نیست.

«وانگ تینگ‌یی» پژوهشگر دانشگاه «تسینگخوا» به خبرنگار گلوبال تایمز گفت به دلیل آنکه اجرای «چشم انداز 2030» یا همان «اصلاحات و گشایش‌ به سبک سعودی» به روشی هدفمند بوده این کشور خاورمیانه‌ای از یک کشور متکی به اقتصاد نفتی در حال تبدیل شدن به یک کشور مدرن با اقتصاد متنوع است.

اول، مشارکت اجتماعی زنان سعودی افزایش چشمگیری داشته است. در فرودگاه ریاض نیمی از کارمندان بخش مهاجرت را زنان تشکیل می‌دهند. در ساختمان مرکزی «صندوق سرمایه گذاری عمومی سعودی» نیز شمار زیادی از کارمندان زن دیده می‌شوند.

این اتفاق در گذشته غیرقابل تصور بود.

دوم، طی سال‌های گذشته دیدگاه‌های جوانان سعودی تغییر قابل توجهی داشته است. در گذشته، جوانان در عربستان علاقه‌ای به کارهایی مانند رانندگی تاکسی نداشتند و این نوع مشاغل را اساسا در دست کارگران هندی و پاکستانی بود. اما اکنون تمام رانندگان «اوبر سعودی» همگی جوانان عربستانی هستند که برخی از آنها هم کارهای پاره وقت دیگری هم انجام می‌دهند.

به گفته وانگ تینگ‌یی ترکیب جمعیتی عربستان سعودی بسیار جوان است و به رشد خود ادامه می‌دهد و افراد زیر 40 سال نزدیک به 70 درصد جمعیت را تشکیل می‌دهند. مدل رفاه اجتماعی قدیمی متکی بر درآمد نفتی و جو فرهنگی نسبتا محافظه کار به سختی می‌توانند نیازهای رو به رشد اشتغال و معیشت جمعیت جوان را پاسخگو باشند.

بنا بر این ولیعهد سعودی از این روند بهره جسته و شدیدا به دنبال اصلاحات اجتماعی و اقتصادی است، امری که از حمایت گسترده جوانان این کشور برخوردار شده است.

وب سایت آمریکایی «فارین افرز» طی مقاله‌ای با بیان اینکه نفت «سلاح کلیدی» عربستان برای تاثیر گذاری بر امور بین‌المللی و جلب توجه جهانی است، تاکید کرد: قراردادن تمام تخم‌مرغ‌هایتان در سبد ایالات متحده خطرناک است. اگر کنترل بر تولید و قیمت گذاری نفت ضعیف شود، به معنی آن خواهد بود که نفوذ بین المللی عربستان نیز ضعیف می‌شود.

نشریه آلمانی «ولت» نوشت مشاجرات نفتی اخیر میان آمریکا و عربستان به وضوح نشان دهنده چرخش معکوس روابط میان غرب و کشورهای خلیج فارس و به معنای آن است که همپیمانان عرب دیگر «فرمانبردار» نخواهند بود و در پی رضایت بایدن در نخواهند آمد.

دولت آمریکا خواستار کاهش قیمت نفت برای ضربه زدن به روسیه و کاستن از بار اقتصادی غرب بود.

«حسنوف» تحلیلگر سیاسی روسیه می‌گوید: عربستان با دیدن توقیف دارایی‌های برخی  کشورها توسط کشورهای غربی متوجه شد که گذاشتن تمام تخم‌مرغ‌هایش در سبد آمریکا خطرناک است، بنا بر این دیگر به ایالات متحده اعتماد ندارد.

«جو بایدن» رئیس جمهور آمریکا مدام در پی متقاعد کردن عربستان برای افزایش تولید نفت بود اما با مخالفت ریاض مواجه شد زیرا این اقدام به سود منافع اقتصادی سعودی‌ها نبود.

در حوزه ژئوپلتیک، عربستان همواره گفته این کشور یکی از کشورهای مهم در منطقه است و بر آمریکا برای داشتن تضمین امنیتی تکیه دارد اما اقدامات واشنگتن در «بهار عربی» باعث شد عربستان اعتمادش را از دست بدهد. بنا بر این عربستان پس از 2011 به دنبال شرکای دیگر گشت. در حال حاضر، کشورهایی مثل عربستان سعودی و امارات عربی متحده بر این باورند که ایالات متحده دیگر حق ندارد به کشورهای خلیج فارس در همه امور دستور بدهد.

رهبران سعودی فهمیده‌اند که آمریکا در حال از دست دادن نقش خود به عنوان مرکز فرماندهی جهان است. آنها می‌توانند مشکلات منطقه‌ای خود را بدون حضور آمریکا حل کنند.

وانگ تینگ‌یی با اشاره به برگزاری قریب الوقوع نخستین نشست چین-عرب گفت: نمی‌خواهم به مانند دوران جنگ سرد ایده انتخاب یک طرف را مطرح کنم. این یک نشست مهم در بهبود کیفیت و سرعت روابط چین و کشورهای عربی است.

وی افزود: چین به عنوان نماینده کشوری با سیستم‌های تمدنی متنوع، رابطه نزدیکتر میان چین و عربستان سعودی یک دستاورد مثبت برای چند قطبی شدن جامعه جهانی و ثبات در وضعیت خلیج فارس است.

یک نشریه آلمانی آنلاین تحت عنوان «جرمن اکونومیک نیوز» نوشت تنش کنونی میان عربستان و آمریکا، ریاض را به تقویت همکاری با چین سوق داده است.

به نوشته این رسانه آلمانی گرچه عربستان از گذشته یکی از متحدان ایالات متحده بوده اما آمریکا با افزایش سرمایه گذاری در حوزه گاز طبیعی و گاز شیل اقدام به تضعیف جایگاه عربستان در بازار جهانی نفت کرده است. روابط این دو کشور به تدریج به سردی گراییده است.

چین از گذشته بزرگترین شریک تجاری عربستان بوده و به طور مداوم سرمایه گذاری خود در این کشور را افزایش داده است.

«چشم انداز 2030» عربستان سعودی در راستای ابتکار «کمربند و جاده» چین است. چین در شماری از پروژه‌های بزرگ عربستان مانند ساخت خط آهن فوق سریع مکه به مدینه مشارکت جسته است.

«یلنا سوبونینا» شرق شناس روس نیز گفت که حجم تجاری میان چین و عربستان طی 30 سال گذشته حدودا 200 برابر شده است. همکاری میان دو کشور نه فقط در حوزه صنعت نفت و گاز بلکه شامل فناوری‌های نظامی نیز هست.

به نوشته نشریه «ایندیپندنت» روسیه دعوت عربستان از سران چین برای سفر به این کشور و میزبانی نشست چین-عرب بر اوضاع منطقه‌ای تاثیر خواهد گذاشت. این رویدادهای بزرگ همزمان با نارضایتی ایالات متحده از اصرار شریک امنیتی دیرین خود یعنی عربستان بر کاهش تولید نفت، صورت می‌گیرد.

مقاله نشریه فوق همچنین تاکید می‌کند چین از علاقه عربستان برای پیوستن به کشورهای «بریکس» حمایت می‌کند و عربستان سعودی نیز در حال بررسی استفاده از یوان برای تسویه قراردادهای نفتی با چین است.

یک دیپلمات سابق آمریکا در عربستان سعودی در این باره گفت تا حدی ایالات متحده از یک بازیگر کلیدی در خاورمیانه به یک بیگانه تغییر یافته است.

یکی از پژوهشگران کانادایی نیز معتقد است عربستان سعودی در حال تنظیم سوگیری دیپلماتیک خود است و بیشتر مایل به ایجاد مجموعه‌ای از روابط چند سطحی به ویژه در جهت کشف آینده خود در شرق است.