قرن 14 خورشیدی و 10 روایت مهم تاریخ معاصر ایران/ از پایان شاهنشاهی هزاران ساله تا انقلاب اسلامی و تغییر چهره کشور

به گزارش خبر فوری، کسی که در سال 1299 زندگی می کرد و کودتای رضا خان و سید ضیاء را دیده بود، حدس می زد که قرن جدید آبستن حوادث مختلفی است اما به فکرش هم خطور نمی کرد که از سال 1300 تا 1400 این همه اتفاق سیاسی مهم و تاثیرگذار در ایران رخ دهد.

در این گزارش می خواهیم مروری بر 10 حادثه سیاسی مهم و بنیادی ایران از سال 1300 تا 1400 داشته باشیم:

1. تاج گذاری رضا شاه در سال 1304 و سقوط سلسله قاجار

رضاخان میرپنج با قزاق هایش توانست در سال های نخست قرن جدید مخالفان مختلف را سرکوب کرده و روز به روز قدرت بیشتری به دست آورد. قدرت او در سال 1304 چنان بالا رفت که در غیاب احمدشاه موجبات سقوط سلسله قاجار را فراهم کرده و با تاج گذاری خود سلسله ی پهلوی را تاسیس کرد. سقوط سلسله قاجار بعد از گذشت بیش از 100 سال نشان می داد که ایران وارد عصری نو شده است. رضا شاه به محض قدرت گرفتن شروع به تغییر وسیع عرصه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران کرد. پروژه مدرن سازی ایران در 16 سال سلطنت او آغاز شد. تاسیس راه آهن، شهرهای نوین، جاده و سد و پل از یک طرف و تغییر سیستم بوروکراتیک کشور، لباس مردان و زنان و رسومات فرهنگی مختلف مردم از طرف دیگر، باعث شد سر و شکل ایران تغییر کند و کشور در همان دهه اول قرن جدید بدل به یک کشور دیگر شود.

2. اشغال ایران توسط متفقین در شهریور 1320

اشغال ایران توسط نیروهای متفقین در سال 1320 باعث تحولات بسیار زیادی در کشور شد. اولین تاثیر این اشغال، عزل رضا شاه و تبعید او به آفریقای جنوبی بود. محمد رضا شاه، ولیعهد جوان جای پدر را گرفت و عصری جدید برای ایران به وجود آمد. با سقوط رضا شاه تحولات سیاسی عجیب و غریبی در ایران رخ داد. حضور نیروهای شوروی و انگلیس در ایران باعث ایجاد حلقه های قدرت چپ و راست در تهران و تبریز و سایر شهرهای مهم شد. از طرف دیگر، قحطی و بیماری منجر به تغییرات اجتماعی و مرگ و میر بسیاری از مردم گردید. همزمان، آزادی نسبی سال های ابتدایی قدرت گیری محمد رضا شاه باعث زنده شدن احزاب مختلف ملی گرا، سوسیالیست و لیبرال و مذهبی شد.

3. تصرف آذربایجان توسط نیروهای دموکرات و آزادسازی آن بعد از خروج نیروهای شوروی

ارتش شوروی بعد از جنگ جهانی دوم و تصرف شمال ایران واحدهایی را به خصوص در شهرهای غربی کشور مستقر کرد. در این ایام، گروه های چپ از فرصت استفاده کرده و به خصوص در شمال و غرب فعالیت کردند. در راس این گروه های فعال حزب دموکرات آذربایجان به رهبری جعفر پیشه وری بود که با روس ها متحد شده و خود را رهبر آذربایجان ایران نامید. به دلیل حضور نیروهای شوروی در آذربایجان و ضعف ارتش ایران جنگ با پیشه وری میسر نبود و عملا آذربایجان از ایران جدا شده بود. در همین زمان، سیاستمداران ایران به سازمان ملل رفته و از شوروی به علت خالی نکردن نیروهای خود از سرزمین های ایران شکایت کردند. همزمان احمد قوام نخست وزیر ایران شد. او در اولین اقدام خود به سراغ آذربایجان رفت و سعی کرد از طریق دیپلماتیک مساله را حل کند. او دیدارهای متعددی را با سران شوروی داشت و سرانجام توانست در توافقی به نام "قوام – سادچیکف" روس ها را راضی به ترک آذربایجان کند.

بعد از خروج نیروهای شوروی ارتش ایران به آذربایجان حمله کرد و توانست این خطه بزرگ و عزیز را مجددا به ایران بازگرداند.

4. ملی شدن صنعت نفت در سال 1329

دوره تاریخی ملی‌شدن صنعت نفت ایران در 29 اسفند 1329 با تصویب قانون ملی شدن نفت به اوج خود رسید. این اتفاق تاریخی یا به عبارت بهتر نهضت تاریخی هم در داخل تاثیر داشت و هم بر کشورهای اطراف مانند مصر و جنبش ملی کردن کانال سوئز تاثیر گذاشت. رهبری این نهضت با دکتر مصدق و جمعی از یاران و همفکرانش بود و پیروزی در آن چنان بر محبوبیت مصدق افزود که او را تبدیل به یک چهره ملی کرد. ملی شدن صنعت نفت به جز اقتصاد و سیاست بر فرهنگ هم تاثیر گذاشت. این اتفاق باعث شد گروه های مختلف روشنفکر در حمایت از مصدق دست به قلم شده و روزنامه ها را پر از مقالات مختلف کنند. از طرف دیگر طیف های وسیع اجتماعی یک پارچه از ملی گرایی مصدق حمایت کردند و جامعه ایران آبستن یک تحول اجتماعی بزرگ شد. تحولی که البته در سال 1332 ابتر ماند.

5. کودتای 28 مرداد 1332

اهمیت کودتای 28 مرداد 1332 صرفا در سقوط دولت مصدق و قدرت گیری بیش از پیش شاه نیست. این حادثه بیش از هر چیز جامعه را از مسیری که قصد ورود به آن را داشت، دور کرد. جریان ملی گرایی بعد از این کودتا متوقف شد و همین امر باعث کینه شدید مردم از «غرب» گردید. همزمان، نوعی افسردگی اجتماعی به مردم و به خصوص روشنفکران دست داد که در آثار ادبی و روشنفکرانه می توان رد پای آن را دید.

 کودتای 28 مرداد باعث یکدست شدن قدرت در سلسله پهلوی شد. محمد رضا شاه حالا تبدیل به تنها مرد قدرتمند ایران شده بود. احزاب سیاسی از بین رفتند، روزنامه ها سانسور شدند، قلم ها شکسته شد و با تاسیس ساواک هرگونه مخالفتی سرکوب شد. این اتفاقات باعث شدند مردم نوعی خشم و سرخوردگی را در خود بپرورانند؛ نوعی سرخوردگی که البته مانند دُملی چرکین بزرگ شد  و سرانجام سر باز کرد.

6. اصلاحات ارضی دهه 40

اصلاحات ارضی در ایران با تصویب قانون اصلاحات ارضی در تاریخ 19 دی 1340  آغاز شد و با رفراندوم 6 بهمن 1341 به مرحله اجرا درآمد. در مرحله سوم این طرح، مالکانی که ملک خود را اجاره داده بودند بر اساس قانون تقسیم و فروش املاک مورد اجاره به زارعین مستأجر مصوب 1347 ملزم شدند یا زمین خود را به زارعان بفروشند؛ یا با رضایت مالک و زارع به نسبت بهره مالکانه یا عرف محل آن را با یکدیگر تقسیم کنند.

اصلاحات ارضی به سیستم ارباب و رعیتی (فئودالیسم) ایران پس از قرن ها یا بهتر بگوییم هزاران سال پایان داد. این اصلاحات چنان تاثیرگذار بود که طبقات اجتماعی ایران را دگرگون کرد. اقتصاد روستایی و کشاورزی متحول شد، بسیاری از رعیت های دیروز به شهرها آمدند و طبقات شهری جدید شکل گرفت. همچنین صورت شهرهای بزرگ و کوچک و روستاها تغییر کرد و حتی مناسبات اخلاقی و اجتماعی که تا دیروز مبتنی بر ارتباط ارباب و رعیتی بود، به کل جای خود را به مناسبات اخلاقی و اجتماعی جدید داد.

7. انقلاب اسلامی سال 1357

کسی در تاثیرگذار بودن انقلاب اسلامی سال 1357 به رهبری امام خمینی (ره) شک نمی کند. این حادثه چنان مهم و تاثیرگذار بود که باعث شد برای چند سال حتی تحولات سیاسی دنیا نیز بر اساس آن شکل بگیرد. انقلاب سال 57 باعث نابودی رژیم شاهنشانی پس از چند هزار سال و ایجاد حکومت جمهوری اسلامی شد. این انقلاب سیستم سیاسی، افراد و طبقات حاضر در قدرت، مناسبات بین المللی، مناسبات اجتماعی داخلی، اخلاق، فرهنگ و حتی ظاهر و لباس مردم ایران را تغییر داد. این حادثه چنان مهم و تاثیرگذار بود که اگر کسی در سال 1356 به خواب می رفت و سال 1360 از خواب بر می خواست نمی توانست باور کند که در یک کشور واحد زندگی کرده  یا فقط 4 سال به خواب رفته است.

8. اشغال سفارت آمریکا در آبان 1358

بحران تصرف سفارت آمریکا یا تسخیر لانه جاسوسی به دوران 444 روزه‌ای از دشمنی سیاسی-نظامی میان دولت انقلابی ایران و ایالات متحده آمریکا گفته می ‌شود که در تاریخ 13 آبان 1358 با حمله تعدادی از فعالان حوزه دانشجویی موسوم به دانشجویان پیرو خط امام به سفارت آمریکا در تهران آغاز شد و با به گروگان گرفته ‌شدن 66 آمریکایی به اوج خود رسید. کوچکترین تاثیر این حادثه استعفای دولت مهدی بازرگان بود اما بزرگترین تاثیر آن، تغییر ارتباطات ایران با حکومت آمریکا و آغاز یک دوره جدید پرفراز و نشیب چند ده ساله بود. حادثه آبان 1358 باعث قطع شدن کامل روابط ایران و آمریکا، حمله آمریکا به طبس و شکست خوردنش، تغییر دولت در واشنگتن، اعمال تحریم های همه جانبه علیه ایران، تیره شدن روابط ایران با متحدان غربی ایالات متحده، حمایت غرب از صدام و عراق و... شد.

9. آغاز جنگ تحمیلی 8 ساله

جنگ تحمیلی بین ایران و عراق یا دفاع مقدس طولانی ‌ترین جنگ متعارف در قرن بیستم میلادی و دومین جنگ طولانی این قرن پس از جنگ ویتنام بود که نزدیک به 8 سال به طول انجامید. جنگ در 31 شهریور 1359 برابر 22 سپتامبر 1980 آغاز شد. در ابتدای جنگ عراق توانست تا نزدیک آبادن پیش برود اما با فرمان امام (ره) مبنی بر بسیج مردمی و البته هماهنگی ارتش و سپاه این پیشروی متوقف شد و ایران توانست در اواخر جنگ حتی تا نزدیکی بصره نیز پیش برود. این جنگ یک طرفه (به علت تحریم ایران و کمک کشورهای خارجی به عراق) با پیروزی ایران به پایان رسید و تاثیرات اجتماعی و سیاسی و اقتصادی فراوانی بر کشور گذاشت. به جز شهادت بسیاری از شهروندان ایرانی، ادبیات سیاسی و اجتماعی ایرانی ها نیز تغییر کرد. مساله جنگ در طول دهه 60 مهم ترین مساله ایران بود و حتی هنوز هم آبشخور بسیاری از جریانات فکری و هنری و اجتماعی است.

10. امضای قطعنامه 598 و پایان جنگ

قطعنامه 598 شورای امنیت یکی از قطعنامه‌های شورای امنیت است که در 27 تیر 1366 برای پایان دادن به جنگ ایران و عراق صادر شد. این قطعنامه از نظر کمّی و تعداد واژه ‌های به کار گرفته شده مفصل ‌ترین و از نظر محتوا اساسی ‌ترین و از نظر ضمانت اجرایی قوی ‌ترین قطعنامه شورای امنیت در مورد این جنگ بوده ‌است. این قطعنامه بلافاصله از سوی عراق پذیرفته شد، ولی دو روز مانده به سالروز صدور آن در 27 تیر 1367  از سوی ایران پذیرفته شد. پذیرش این قطعنامه هرچند به معنای پذیرش آتش ‌بس از سوی ایران بود، ولی عراق به حملات خود ادامه داد و مجدداً داخل خاک ایران شد تا نقاط مهمی را به دست بیاورد و با وضع بهتری در مذاکرات حضور داشته باشد، اما موفقیتی بدست نیاورد و نهایتاً جنگ در 29 مرداد 1367  پایان یافت.