آخرین بازمانده زندیه در بازار تهران

با وجود اینکه آثار باستانی فراوانی مربوط به شش هزار سال قبل در محله ها و اطراف تهران به دست آمده ولی تاکنون نامی از این شهر در هیچ سنگ نوشته ای به دست نیامده.

به واقع تهران روستای بزرگی بوده که بین شهربزرگ و معروف آن زمان، ری و کوهپایه های البرز قرار داشته و با توجه به نزدیکی به حرم عبدالعظیم حسنی و از سوی دیگر باغ های خوش آب و هوا در زمان صفویه مورد توجه قرار گرفت.

مجموعه بازار تاریخی تهران هم که بنای اولیه آن به دوره شاه طهماسب صفوی باز می گردد، هم اینک بافت قدیمی و تاریخی شهر و محله ای به همین نام دارد که در کنار دیگر بناهای تاریخی محدوده خود همچون مسجد امام(ره) و مسجد جامع، علاوه برایفای نقش به عنوان یک مرکز عمده تجاری و اقتصادی، یک مجموعه تاریخی مناسب و منحصربفرد گردشگری در قلب پایتخت است.

قدیمی ترین بخش های بازار بزرگ تهران عبارت است از بازار لباف ها، کرجی دوزها، سراج ها و نعل چی ها که در زمان فتحعلی شاه قاجار چهار سوق بزرگ و کوچک هم به آن اضافه شد.

بازار تهران در دوره ناصر الدین شاه دارای راسته ها و تیمچه های بیشتری شد، در این دوره بخش های اصلی بازار نیز شامل بازار کفاش ها، بازار فرش فروشان و بزازان، بازار امیر، بازار ساعت فروش ها، بازار زرگر ها، بازار عباس آباد، بازار بین الحرمین، چهار سوق بزرگ وکوچک، بازار آهنگر ها، بازار مسگر ها، بازار پاچنار وبازار چهل تن(مربوط به دوره فتحعلی شاه قاجار) شد.

هر چند گسترش بافت شهر نشینی و خیابان کشی سریع تهران، معماری سنتی بازار را دچار آشفتگی کرده اما این قسمت ها نیز شامل سردر بازار در قسمت سبزه میدان، بازار امیر، چهار سوق بزرگ، تیمچه های حاجب الدوله، قیصریه و مهدیه و نیز بازار کفاشان، فرش فروشان، زرگرها، ساعت فروشان، بین الحرمین وامیر است و می توان گفت بنای اولیه سبزه میدان مربوط به اوایل دوره صفوی است و دوران قاجار توسط حاجب الدوله تغییرات عمده ای در آن رخ داد به گونه ای که یکی از مراکز مهم اجرای مراسم مذهبی در تهران تبدیل شد.

با این تفاسیر امامزاده زید سومین بقعه متبرکه از نظر قدمت و عظیم‌ترین زیارتگاه در شهر تهران است و در مرکز بازار این شهر، در انتهای بازار بزازها قرار دارد که بنای اصلی آن که مدفن سید زیدبن زین ‌العابدین بن حسین بن علی (ع) به دوران صفوی و اوایل قرن دهم هجری قمری مروبط می شود،اما در این میان آرامگاه لطفعلی خان زند هم قرار گرفته است.

همچنین در عهد ناصری، بنای قدیمی بقعه زید مثل امام‌زاده یحیی و سید اسماعیل برداشته و بنای کنونی به جای آن ساخته شد و معماری بنا قدیمی و ایرانی است و تزیینات داخلی شامل آینه کاری‌ها و کاشی‌کاری‌های مختص به زمان خود است.

صندوق عتیقه بقعه توسط خواجه قنبر علی بن محمد زرین کمر تهرانی وقف شده و سازندگان آن استاد حبیب و استاد احمد لواسانی بوده‌اند. بنای فعلی امام‌زاده توسط آصف الدوله قاجار احداث شده و ساختمان ایوان و صحن به امر کامران میرزا نایب‌السلطنه انجام شده است.

بنابر کتیبه موجود، معماران بنای ایوان استاد مهدی ولد و استاد علی اکبر کاشی‌پز بوده‌اند و سازنده در خاتم بقعه استاد کریم شیراز ی بوده است.

همچنین از دیگر ویژگی‌های این بنا بقعه که پس از بازدید از این بنای متبرکه چشم هر گردشگری را به سمت خو معطوف می کند؛ مقبره لطف‌علی‌خان، پادشاه جوان زندیه، است که به دست آغامحمدخان قاجار به قتل رسید.

سرگذشت آخرین دودمان سلسه زند

لطفعلی‌خان زند (زادهٔ ۱۱۸۳ ه. ق. - درگذشته ۱۲۰۹ ه. ق.) یا لطفعلی‌شاه زند؛ نهمین و آخرین فرمانروای زند بود که در بین سال‌های ۱۲۰۳ تا ۱۲۰۹ ه. ق. به مدت شش سال بر ایران حکومت کرد. او فرزند جعفرخان زند، نوه صادق‌خان زند و نوه برادری کریم‌خان زند، مؤسس سلسله زندیه، بود. بیشتر دوران حکومت لطفعلی‌خان در نبرد با آغامحمدخان قاجار سپری شد و در نهایت پس از شکست در برابر خان قاجار اسیر و کشته شد.

هرچند درباره‌ی وضعیت مقبره‌ی او تا همین چند دهه گذشته اطلاعاتی در دست نبود، اما دست‌کم از زمانی‌که این مقبره کشف شد و عکس‌ها به عنوان اسناد تاریخی مورد توجه قرار گرفت، تا امروز وضعیت این مقبره آن‌طور که باید به سامان نبوده است.

این روزها فقط تابلویی بالای سر در مقبره‌ی کوچک اوست که زائران امامزاده زید را چند لحظه‌ای مبهوت قبر او می‌کند و این یعنی هیچ گردشگری اجازه ورود به آرامگاه لطفعلی خان زند را ندارد.

پیش از این صحبت‌هایی برای انتقال مقبره «لطفعلی خان زند» به شیراز، جایی که خاندان زند از آن‌جا برخاستند، مطرح شده بود، اما هنوز اتفاقی برای آن رخ نیفتاده است. همچنین اداره کل باستان شناسی لوحه‌ای از سنگ مرمر به نام این پادشاه تهیه کرد و پس از اصلاحات و تعمیراتی در بنای مزبور، لوحه را در آن‌جا نصب کردند.

یک پژوهشگر گردشگری در این رابطه می گوید بسیاری از آثار و ابنیه تهران برای مردم ناشناخته هستند که می طلبد سمن های فعال در این حوزه بهتر آن‌ها را معرفی کنند.

مهدی وحیدی ادامه داد بازار تهران که وسعت بیش از ۱۱۲ هکتار دارد می ‌تواند به عنوان هاپ گردشگری به علاقه مندان معرفی شود.

وی تصریح کرد: قدمت بازار و قرار گرفتن بسیاری از بناهای تاریخی در این محدوده برای همگان روشن است چرا که تنها اثر جهانی تهران(کاخ گلستان) را می‌توان در این محدوده بازجست.

مجموعه بازار تاریخی تهران در میان خیابان‌های مولوی در جنوب، مصطفی خمینی (سیروس سابق) در شرق، پانزده خرداد (بوذرجمهری سابق) در شمال و خیام در غرب قرار گرفته‌است.

منبع: ایرنا

68