مهاجران کشف رود

این روز‌ها شاهد حضور پرندگان زمستان گذر از کشور‌های سردسیر همچون آسیا میانه و روسیه به ایران هستیم و استان ما هم در پهنه‌های آبی و خاکی خود میزبان آن هاست. پرندگانی همچون اردک کله سبز و تاجدار، عقاب صحرایی، سنقر خاکستری و... که تالاب‌های حوزه کشف رود، دریاچه بزنگان، سد دوستی و دیگر سد‌های استان را برای حضور در زمستان انتخاب کرده و جاذبه‌های بی بدیلی در این پهنه‌ها فراهم ساخته اند. پایش و بررسی گونه‌های مهاجر، از دغدغه‌های مهم اداره حفاظت محیط زیست و پرنده نگران حرفه‌ای و علاقه‌مند به بررسی وضعیت زیستگاه‌ها و اطلاع از تغییرات جمعیتی پرندگان است. تماشای این شکوه، برای گردشگران هم جذاب است، ما به همراه یک پرنده نگر، به سمت تالاب‌های جاده سرخس در حوزه کشف رود می‌رویم. آنجا که زمین‌های کشاورزی بی شمار در کنار رودخانه تاریخی مشهد گسترده شده و دلیل مهمی برای سکناگزینی پرندگان بومی و مهاجر است. اما روایت پرنده نگری ما با مجوز‌هایی که سازمان حفاظت محیط زیست برای شکار پرندگان مهاجر صادر کرد، همزمان شد که این موضوع مورد انتقاد گروه‌های فعال محیط زیست نیز قرار گرفت. سعی کردیم در این گزارش نیم نگاهی نیز بیندازیم به تأثیر صدور مجوز شکار بر پرنده نگری.

۴۰ گونه پرنده مهاجر در خراسان رضوی
باورکردنی نیست که در ۳ ساعت پرنده نگری، بتوان ده‌ها گونه پرنده و رفتار‌های مختلفشان را دید. تماشای چکاوکی زیبا روی تپه‌ای خاکی، اردک‌های مهاجر تالاب‌ها و روباهی بازیگوش در میان مزارع زرد پاییزی؛ این‌ها خلاصه چیزی است که ما در گشت چند ساعته خود در تالاب‌های حوزه کشف رود، از دیدنش لذت می‌بریم. هر سال سرشماری پرنده‌های مهاجر آبزی، کنار آبزی و خشک زی در خراسان رضوی از ۱۲ دی تا ۵ بهمن ادامه پیدا می‌کند و طبق آمار سازمان محیط زیست در سال گذشته ۴۰ گونه از این پرندگان، در خراسان رضوی شناسایی شده که درمجموع تعدادشان ۱۵ هزار و ۷۰۰ قطعه بوده است. بیشترین جمعیت آن‌ها هم به اردک کله سبز تعلق داشته است.

پرندگانِ روی سیم‌ها
ابر‌ها در حال بازشدن است. درآمدن آفتاب کمک زیادی برای دیدن بهتر پرنده‌ها خواهد کرد و ما از روی کال آبی که مرز بین مشهد و جاده سرخس را مشخص می‌کند، می‌گذریم که به یک باره پرنده نگر همراه ما که دائم آسمان و روی سیم‌ها را برای دیدن پرنده‌ها می‌کاود، ۲ اردک در حال پرواز را نشانمان می‌دهد. او می‌گوید دیدن ۲ اردک در اول مسیر و در انتهای بولوار حر، نوید روزی پر از پرنده می‌دهد.
مهدی نقیبی از ما می‌خواهد برای دیدن پرنده ها، سیم‌های برق را رصد کنیم، که یکی از مهم‌ترین مکان‌های تجمع پرندگان در کنار جاده است. هنوز خوشی دیدن اردک‌ها در شهر، تمام نشده است که در ابتدای جاده، از دیدن یک پرنده شکاری که اتفاقا مهاجر است، کیفور می‌شویم. عقابی بر فراز نیروگاه برق شریعتی پرواز می‌کند که نام کاملش عقاب صحرایی یا استپی است. گونه‌ای که به گفته پرنده نگر، در خطر انقراض است. تماشایش لذت بسیاری دارد. به ویژه اینکه روی آسمان با زاغی نوک سرخ درگیر است و انگار کلاغ برای او مزاحمت ایجاد کرده است تا او را از این منطقه که به نوعی در قلمروش است، دور کند. اما دلیل حضور این عقاب در ابتدای راه، به مزرعه نمونه و کشتارگاهش برمی گردد و بهره بردن پرندگان شکاری از بازمانده‌های لاشه‌های کشتارگاه.
کمی جلوتر پرنده شکاری دیگری می‌ببینیم. پرنده‌ای که بیشتر مردم شهر در تمام ایام سال با انگشت اشاره به سوی آسمان آن را نشان می‌دهند و فکر می‌کنند عقاب است. اما نقیبی می‌گوید که نامش سارگپه پابلند و بومی استان ما است. سارگپه از عقاب کوچک‌تر است و در ۳ رنگ تیره، روشن و حنایی دیده می‌شود.

عقاب‌های جاده
هر چه جلوتر می‌رویم بر تعداد عقاب‌ها افزوده می‌شود. ظاهرا دلیل دیگر وجود پرندگان شکاری، وفور پرنده‌های ریز مانند چکاوک کاکلی، چک چک و... است. آن‌ها گاهی با سرعت زیاد و فاصله کم از مقابل خودرو‌ها می‌گذرند و جالب اینجاست که به این ارابه‌های فلزی برخورد نمی‌کنند. در مسیر ما، کرکس سیاه هم دیده می‌شود که از گونه‌هایی است که در لیست سرخ جهانی قرار گرفته است، یعنی خطر انقراض دارد.
چندین کیلومتری از مشهد دور شده ایم. زمین‌های اطراف وسیع‌تر شده است. نمی‌توان باور کرد که بعد از گذر از این میزان زمین‌های خشک که به رنگ کوه‌ها درآمده، قرار است به چندین تالاب برسیم و هزاران پرنده مهاجر را تماشا کنیم. زمان کوچ پرنده‌ها بستگی به میزان مسافتی دارد که قرار است طی کنند و ما در استان از نیمه دوم شهریور شاهد حضور پرندگان مهاجری هستیم که از کشور‌های آسیای میانه و روسیه به سمت مناطق جنوبی‌تر کوچ می‌کنند. آن‌ها کنار آبزی، آبزی و خشک زی نام می‌گیرند و در سرتاسر استان از تالاب تا پارک‌ها و کوهستان‌ها و مناطق باز هم دیده می‌شوند. یعنی در فصل زمستان می‌توان پرنده‌های مهاجر را حتی در بوستان‌های ملت و وکیل آباد هم دید.

اردک‌های کله سبز
سمت راست ما جاده فریمان است و سمت چپ کشف رود تاریخی جریان دارد. سرانجام از مسیری انحرافی به سمت کشف رود پیش می‌رویم و از بین مزارع بزرگ یونجه، گندم و... می‌گذریم و به تالاب‌ها نزدیک می‌شویم. در منطقه‌ای ساکت و وسیع قرار گرفته ایم که فقط صدای باد میان بوته‌ها می‌پیچد و گاهی صدای سوت مانند پرنده‌ای که به سرعت می‌گذرد. به ناگاه از پشت تپه ها، تالابی زیبا و وسیع در دل این همه خشکی رخ می‌نماید. سرشار از رنگ آبی است و خورشید روی آن رنگ و نور پاشیده. بی تاب، منتظر دیدن پرندگان مهاجر این تالاب مهربان هستیم که در انتهای این آبگیر، نقطه‌های ریز سیاهی می‌بینیم. آن‌ها همان پرندگان مهاجر هستند که در انتهای تالاب تجمع کرده اند. آن قدر حساسیتشان بالاست که متوجه حضورمان می‌شوند و می‌پرند؛ طوری که آسمان از پروازشان سیاه می‌شود. با دوربین چشمی نگاهشان می‌کنیم. تعداد زیادی اردک کله سبز هستند که در ارتفاعی پایین، تندتند بال می‌زنند و سر‌های سبزشان زیر نور آفتاب برق می‌زند. اردک نر، سرِ سبز براقی دارد و منقارش مایل به قهوه‌ای است، اما ماده اش، قهوه‌ای مایل به خاکستری است. آن‌ها دسته جمعی زندگی می‌کنند و تقریبا در تمام سال در تالاب‌های حوزه کشف رود و هریرود دیده می‌شوند. می‌پرند و به سمت تالابی دیگر که در کنار این آبگیر قرار گرفته، می‌روند.

پرندگان لیست سرخ
گونه‌های متنوعی بین انبوه اردک‌های سرسبز، وجود دارد که با دوربین‌هایی با لنز مناسب مشاهده و تشخیص داده می‌شوند. نقیبی گونه‌ای به اسم عقاب دریایی سفید را می‌بیند که به گفته او در ایران کمیاب است و فقط در ایام کمی از سال و به صورت محدود مشاهده می‌شود. اما بیشتر پرندگان مهاجر این تالاب، اردک کله سبز هستند. همان گونه‌ای که به تازگی اداره محیط زیست اجازه شکارش را با محدودیت‌هایی صادر کرده است. پرندگان مهاجر این تالاب، زمستان گذر هستند یعنی زمان بیشتری می‌مانند. خانواده اردک‌ها مثل اردک بلوطی، اردک تاج دار، اردک سرحنایی، آنقوت و اردک نوک پهن از این جمله اند. به گفته پرنده نگر.
اردک سرحنایی و بلوطی از جمله پرندگانی است که وضعیت بقای آن در لیست سرخ جهانی و در حال کاهش است. به بعضی پرنده‌ها هم مهاجر عبوری می‌گویند که مدت کوتاهی توقف دارند: مثل آبچلیک آوازخوان، پاشلک معمولی، آبچلیک پاسرخ و آبچلیک تک زی که کنارآبزی هستند و در پهنه آبی استان ما هم دیده شده اند. در کنار این اردک ها، به ندرت پرنده‌های شکاری مهاجر را هم می‌بینیم که با بال‌هایی گشوده و آرام، روی تالاب به دنبال طمعه خود پرواز می‌کنند. پرندگان مهاجری مانند عقاب دریایی دم سفید، عقاب صحرایی، سنقر خاکستری که این‌ها هم زمستان گذر هستند. وضعیت بقا سنقر خاکستری در سطح جهانی سفید است، اما در کشور ما، در گروه پرندگان حمایت شده قرار دارد. وضعیت بقای عقاب صحرایی نیز در لیست‌های سرخ جهانی در معرض خطر قرار گرفته است.

تاج داران بی همتا
حضور مزارع در کنار تالاب‌های حوزه کشف رود، زیست بوم خاصی را در این پهنه پدید آورده است. به طوری که در کنار پرندگان مهاجر و بومی، جانورانی مانند روباه، شغال، گرگ، گربه وحشی، خرگوش، خارپشت و حتی گراز هم در این منطقه حضور دارند که در چرخه‌ای طبیعی خوراک یکدیگر می‌شوند. ما ردپای بسیاری از این جانوران را روی زمین‌های خیس که تا پای تالاب‌ها پیش رفته می‌بینیم. حتی نشانه‌های درگیری شان هم با پرنده‌ها با ریختن پر و ردپا‌ها مشخص است. پرندگان مهاجر کمی به حضور ما عادت کرده اند و انگار متوجه شده اند که قصد آزار نداریم. اردک‌های مهاجر، دسته جمعی از این تالاب به آن تالاب پرواز می‌کنند و همچنان بخشی از آسمان آبگیر، از حضورشان سیاه است، اما کمی دورتر از آن‌ها و روی تالاب، یک جفت اردک تاج دار می‌بینیم. باوقار و مغرور، مانند یک نقاشی پاییزی رنگارنگ، حرکت می‌کنند و زیبایی می‌پراکنند.
اما آخرین قاب توضیحی ما در حوالی این تالاب و هنگام برگشت از این سفر کوتاه، متعلق به چکاوک کاکلی است. پرنده بومی همین منطقه که بسیار بازیگوش است. روی صخره‌ای نشسته. با دوربین شکاری نگاهش می‌کنیم؛ دائم دمش را تکان می‌دهد و سر می‌چرخاند. او تماشاگر منظره بی بدیل کشف رود است.

2222