رمزگشایی از اسرار درد

توانایی احساس درد، نعمتی بزرگ و موهبتی طبیعی است. موهبتی كه اگر نمی‌داشتیم، همیشه در خطر بودیم، اما به‌پاس احساس درد و یادآوری تجربیات دردناك یاد گرفته‌ایم خودمان را از خطرات و جراحات جسمی دور نگه داریم و فرصت زندگی پیدا کنیم. هنوز همه ابعاد درد برای دانشمندان شناخته‌شده نیست. شاید خبر نداشته باشید ولی بد نیست بدانید مُسكن‌های موجود برای تسكین همه دردها كارساز نیستند. كارسازترها هم در بسیاری موارد اعتیادآورند. سال‌هاست مبتلایان به دردهای مزمن چشم‌انتظارند دارویی مؤثرتر به بازار بیاید.

ماجرا به بیش از ۳۰ سال پیش برمی‌گردد. تام نوریس، سرطان داشت و به تجویز پزشكان تحت پرتودرمانی در ناحیه كشاله ران و لگن چپ قرار گرفته بود. بالاخره، سرطان دست از سر تام برداشت. اما درد نه! پیرمرد 70 ساله هنوز یك روز خوش ندارد. مدام دردی تیز و جانكاه از لگن به ستون فقرات و سپس گردنش كشیده می‌شود. دردی كه از سال‌های جوانی همراه همیشگی اوست. تام حتی مجبور شد به‌خاطر همین درد بی‌درمان شغلش را - كه افسر نگهداری هواپیما در نیروی هوایی آمریكا بود -كنار بگذارد.

سال‌ها درد ناتمام

همدردهای تام كم نیستند. بیمارانی كه هریك به‌نوعی گرفتار درد مزمن‌اند و گاهی چاره‌ای جز مصرف مسكن‌های افیونی ندارند. تام خودش در بسیاری از این سال‌ها فِنتانیل مصرف می‌كرد. مخدری كه می‌گوید دردش را تسكین می‌داد، اما بی‌حالش می‌كرد. تقریبا ۵۰ میلیون نفر در آمریكا و میلیون‌ها نفر در سایر نقاط جهان همچون تام از درد مزمن رنج می‌برند؛ هركسی بنا به علتی. برخی به‌خاطر سرطان و شیمی‌درمانی و برخی به‌خاطر دیابت و بی‌شمار بیماری‌های دیگر. همه هم منتظر راه چاره هستند!

معضلی به‌اسم مسكن‌های تجویزی

عوارض مصرف مسكن‌های تجویزی برای تسكین دردهای مزمن اكنون بیش از پیش هویداست. پزشكان در سال‌های دهه 1370 شمسی/۱۹۹۰ میلادی برای دردهای مزمن شروع به تجویز داروهای مخدری چون اُكسی‌كدُن كردند، اما صدها هزار نفر طی این سال‌ها به مصرف چنین مسكن‌هایی معتاد شدند، زیرا مسكن‌های این‌چنینی علاوه‌بر تسكین درد گاهی احساس لذت هم ایجاد می‌كنند. حتی زمانی كه جامعه پزشكی به خطرات تجویز مسكن‌های مخدر پی برد، باز هم تغییری در روش‌های درمان رخ نداد، زیرا جایگزین كارسازی وجود نداشت.

از این‌‌روست كه در حال حاضر كشورهایی چون آمریكا با معضل سوءمصرف مخدرهای تجویزی دست‌وپنجه نرم می‌كنند. آمارها تخمین می‌زنند 7/1 میلیون آمریكایی در سال ۲۰۱۷ میلادی بر اثر مصرف مخدرهای تجویزی به دام اعتیاد گرفتار شدند و هر روز حدود ۱۳۰ نفر در این كشور براثر اُوِردُز یا بیش‌مصرفی مواد مخدر، شامل مسكن‌های تجویزی و افیون‌هایی نظیر هروئین، به كام مرگ فرومی‌روند. آمارهای تكان‌دهنده‌ای از این قبیل نشان می‌دهد درك ماهیت درد و كشف راهكارهای جدید كنترل‌ درد چقدر موضوعی حیاتی است.

مكانیسم درد

حالا كه از درد حرف می‌زنیم، بگذارید در مورد سیستم انتقال درد هم بگوییم. سیستم انتقال درد متشكل از نوعی نورون‌های حسی به‌اسم نوسیسِپتور است. نوسیسِپتورها نزدیك ستون فقرات قرار دارند، اما رشته‌های این نورون‌ها تا پوست، ریه‌ها، روده و سایر اعضای بدن كشیده شده‌اند. این طیف از نورون‌ها نسبت به محرك‌های آسیب‌زا بسیار حساسند. اگر نوسیسپتورها تحت تأثیر قرار بگیرند، پیام‌های الكتریكی به نخاع می‌فرستند و نخاع هم پیام‌های دریافتی را از طریق سایر نورون‌ها به مغز روانه خواهد كرد. سپس سطح بالاتری از نورون‌ها در قشر مغز پیام‌های دریافتی را به احساس درد برمی‌گردانند. مغز پس از ایجاد احساس درد وارد مرحله مقابله می‌شود. به این ترتیب كه شبكه نورون‌ها در مغز با ارسال پیام‌های الكتریكی به نخاع موجب ترشح اِندروفین و مخدرهای طبیعی خواهد شد. این مواد شیمیایی زیستی پیام‌های درد را متوقف می‌كنند و به كاهش حجم درد احساس‌شده منجر می‌شوند. این تقریبا ساده‌شده نقشه مسیری است كه برایمان احساس درد را رقم می‌زند.

نتایج تحقیقات روی درد

این روزها، محققان زیادی در سراسر دنیا روی موضوع درد متمركزند. كلیفورد وولف، زیست‌شناس اعصاب در بیمارستان كودكان بوستون، ازجمله محققانی است كه بیشتر سال‌های عمرش را روی مطالعه درد هزینه كرده است. وولف در تحقیقاتش روی موش‌های صحرایی به یافته‌های قابل‌توجهی دست یافته كه در تحقیقات مشابه هم كم‌وبیش ثابت شده‌اند. این محقق آمریكایی در جریان تحقیقاتش دریافت درد در غیاب صدمات تحریك‌كننده هم حسی قابل تولید است.

می‌دانیم سیستم انتقال درد معمولا بر‌ اثر جراحات واقعی بیش‌حساس می‌شود. اما بر اساس یافته‌های وولف و همچنین سایر محققان می‌توان به فرضیه جدیدی رسید. وولف می‌گوید سیستم انتقال درد ممكن است بدون هیچ دلیل خاصی هم بیش‌حساس شود یا حتی تا مدت‌ها پس از التیام جراحت در وضعیت حساس باقی بماند. این دقیقا همان وضعیتی است كه به عنوان مثال در بیماران دارای دردهای عصبی، فیبرومیالژیا (اختلال درد اسكلتی-عضلانی) و سندرم روده تحریك‌پذیر می‌بینیم. بیمارانی كه دردشان نشان از عارضه بخصوصی ندارد. بلكه خود درد عارضه اصلی محسوب می‌شود.

علاوه‌بر محققانی چون وولف كه روی درك نحوه انتقال درد متمركزند، محققانی هم داریم كه از درِ متفاوتی وارد شده‌اند. برخی محققان بر این باورند كه درد پدیده‌ای پیچیده و غیرمادی است كه در ذهن هر كسی فرق می‌كند. یعنی چگونگی تبدیل پیام‌ درد به حس درد می‌تواند بسته به وضعیت روحی هر كسی متفاوت باشد. حتی این‌كه تحت چه شرایطی درد می‌كشیم هم در نحوه احساس درد مؤثر است. برای مثال، مردم دردی را كه از ورزش باشد عموماً لذت‌بخش می‌دانند!

ایرِن تِرِیسی، دانشمند علوم اعصاب در دانشگاه آكسفورد، سال‌هاست روی ارتباط بین درد و جراحت كار می‌كند. تریسی و همكارانش هم به یافته‌های قابل‌توجهی دست پیدا كرده‌اند و می‌گویند مركز مشخصی برای درد در مغز وجود ندارد. بلكه وقتی با محركی دردزا روبه‌رو می‌شویم، نقاط مختلفی از مغز، نه فقط یك نقطه، به جوش‌وخروش می‌افتند. این شبكه فعال‌شده نقاط مربوط به احساسات، شناخت، حافظه و تصمیم‌گیری را هم دربرمی‌گیرد. جالب‌تر این‌كه اگر همان محرك را تكرار كنیم، الگوی نقاط فعال‌شده در مغز هر بار تغییر خواهد كرد. به همین دلیل است كه افراد مختلف درد ناشی از جراحات یكسان را متفاوت تجربه می‌كنند.

آزمایش‌های تریسی و همكارانش همچنین نشان دادند احساساتی نظیر ترس، اضطراب و ناراحتی موجب ناخوشایندترشدن تحمل درد می‌شوند.

جهش‌های ژنتیكی دردكش و دردزا

جالب است بدانید آدم‌هایی هم در این دنیا پیدا می‌شوند كه به‌دلیل جهش‌های ژنتیكی درد برایشان تجربه‌ای ناشناخته است. همین‌طور آدم‌هایی كه باز به‌دلیل جهش‌های ژنتیكی به‌محض مواجهه با محركی چون گرما به دردی شدید و سوزاننده دچار می‌شوند؛ عارضه عجیبی كه سندرم «مردی در آتش» نام دارد. استیوِن وَكسمَن، عصب‌شناس در دانشگاه یل، تحقیقات مفصلی روی جهش ژنتیكی مبتلایان به این سندرم انجام داده است.

وَكسمَن و همكارانش دریافتند مبتلایان به این سندرم عجیب در ژن SCN9A جهش ژنتیكی دارند. این ژن پروتئینی می‌سازد كه برای انتقال پیام درد استفاده می‌شود. پروتئینی به‌اسم Nav1.7 كه روی سطح نورون‌ها می‌نشیند و به‌عنوان كانالی برای عبوردادن یون‌های سدیم به‌درون سلول عمل می‌كند. یون‌های سدیم با ورود به سلول‌ موجب تولید تكانه‌هایی می‌شوند كه در تشكیل پیام درد مؤثرند. اما مبتلایان به سندرم مذكور به‌دلیل جهش‌های ژنتیكی كانال‌هایی می‌سازند كه یون‌های سدیم را بیش از حد مجاز به‌درون سلول راه می‌دهند. درنتیجه، مغز به‌طور مداوم با پیام‌هایی نابجا برای ایجاد احساس درد روبه‌روست.

اما در كسانی كه حساسیتی به درد ندارند، عكس این قضیه اتفاق می‌افتد. در این افراد كانال‌هایی كه پروتئین Nav1.7 روی سطح نورون‌ها می‌سازد به‌دلیل جهش‌های ژنتیكی به یون‌های سدیم اجازه ورود نمی‌دهند. یون‌های سدیم هم كه نباشند، تكانه‌های لازم برای انتقال پیام درد به مغز تولید نخواهد شد. اكنون محققان در تلاشند از پروتئین Nav1.7 برای تولید داروهای مسكن استفاده كنند. دارویی كه كانال‌های ورود یون‌های سدیم را ببندند، مسكنی قوی خواهد بود. اما مساله اینجاست كه این داروی جدید باید بتواند در مسدوسازی كانال‌های سدیم انتخابی عمل كند. اگر همه كانال‌های سدیم در بدن تحت تأثیر قرار بگیرند، بیمار درگیر عوارض جانبی جدی خواهد شد.

تسكین درد با فریب

محققان بریتانیایی با بررسی ۳۰۰ بیماری كه شانه‌درد داشتند به نتایج درخورتوجهی دست یافتند. نوع شانه‌درد شركت‌كنندگان حاضر در این بررسی احتمال می‌رفت ناشی از خار استخوان باشد. معمولا در چنین مواردی زائده استخوانی را از طریق جراحی برمی‌دارند. محققان به‌طور تصادفی بیماران را به سه گروه تقسیم كردند. گروه اول واقعا جراحی شدند. گروه دوم تحت جراحی كاذب قرار گرفتند. به گروه سوم هم گفته شد سه ماه بعد برای معاینه مراجعه كنند. جالب است كه گروه دوم هم، با این‌كه واقعا جراحی نشده بودند، مانند گروه اول دردشان كمتر شد! درحالی‌كه درمانی در موردشان صورت نگرفته بود. ازاین‌رو، محققان نتیجه گرفتند در خصوص درد هم اثر پلاسیبو (احساس بهبود براثر درمان كاذب) وجود دارد.

با این تفاسیر، می‌بینید كه درد موضوع مهمی در تحقیقات پزشكی است. دانشمندان بیش از پیش در تلاشند كه با كشف داروهای مؤثرتر به تجویز مسكن‌های اعتیادآور پایان دهند. بیمارانی چون تام كه سال‌هاست به دردهای مزمن گرفتارند بیشتر از هركسی از تحقق این هدف خوشحال خواهند شد.

تسكین درد با واقعیت مجازی

برخی محققان بر این باورند كه واقعیت مجازی هم می‌تواند در تسكین درد مؤثر باشد. بگذارید از یك آزمایش مرتبط برایتان بگوییم. لونا كولوكا، دانشمند علوم اعصاب در مِریلَند، این آزمایش را طراحی كرده است و ما یكی از جلسات انجامش را برایتان شرح می‌دهیم.

دستیار كولوكا ابتدا دستگاه جعبه‌مانندی را به بازوی فرد آزمایش‌شونده می‌بندد. این دستگاه با كابلی به یك رایانه متصل است و می‌تواند به‌سرعت داغ یا سرد شود. آزمایش‌شونده كنترل دكمه‌داری هم دارد كه اگر احساس داغی اذیت‌كننده بود، دستگاه را متوقف كند. فرد در مراحل اولیه آزمایش باید به‌ محض احساس گرما، دكمه را بزند. در مراحل بعدی باید صبر كند تا دستگاه داغ‌تر شود. اما در مراحل پایانی باید تنها زمانی دكمه را بزند كه احساس داغی دیگر قابل ‌تحمل نیست.

سپس كولوكا این آزمایش را همراه با دوربین واقعیت مجازی تكرار می‌كند. فرد به‌ موجب پوشیدن این دوربین در فضایی مجازی قرار می‌گیرد كه شبیه اقیانوس است و ماهی‌ها را می‌بینید كه در حال شنا هستند. موسیقی آرامش‌بخشی نیز همزمان پخش می‌شود. نكته آزمایش اینجاست كه در چنین شرایطی آستانه تحمل درد افزایش پیدا می‌كند. كولوكا می‌گوید، شركت‌كنندگان در این آزمایش می‌توانند داغی بیشتری را وقتی با دوربین واقعیت مجازی در اقیانوس شناورند، تحمل كنند.
اما هنوز محققان از تأثیر مثبت واقعیت مجازی در تحمل درد مطمئن نیستند. برخی معتقدند واقعیت مجازی حواس شبكه‌هایی را كه در ارسال و درك پیام درد دخیل‌اند، پرت می‌كند. برخی هم بر این باورند كه واقعیت مجازی روی احساسات تأثیرگذار است. هرچه هست، این روش در حال حاضر روی بیمارانی كه درد سوختگی دارند پیاده می‌شود. اما كولوكا می‌گوید كه می‌توان ثابت كرد واقعیت مجازی برای تسكین دردهای مزمن هم كاربرد دارد.

منبع: جام‌جم

24