زمین؛ از مرکزیت جهان تا حاشیه نادیدنی عالَم/ آدم فضایی‌ها واقعیت دارند یا ما در کیهان تنهاییم؟

به گزارش خبر فوری، امروز ۱۸ دی ماه برابر با هشتم ژانویه، روز جهانی چرخش زمین (حرکت وضعی) نامگذاری شده است. این روز به یاد «لئون فوکو»، فیزیکدان فرانسوی که در سال 1851 نشان داد زمین به دور محور خود می‌چرخد، گرامی داشته می شود. او برای اثبات حرکت وضعی زمین از آزمایش نوسان آونگ که متشکل از گلوله‌ای سربی و تک سیمی برای آویختن است، استفاده کرد و برای اولین بار این آونگ از گنبد مرکزی پانتئون در شهر پاریس آویزان شد و مورد آزمایش قرار گرفت.

این آونگ در حین حرکت رفت و برگشتی خود، حرکت چرخشیِ کندی هم دارد که در طول یک شبانه روز نجومی (۲۳ ساعت و ۵۶ دقیقه) یک دور به دور خود می‌چرخد و اثباتی بر چرخش زمین به دور خود است.

زمین، مرکز عالم

آسمان و تاریکی رمزآلود شب، ماه و ستارگان و خورشید و ستاره‌های دنباله‌دار و خسوف و کسوف و...، هزاران سال است که ذهن انسان را در شباهنگام که سر بر بالین می‌گذاشت به پرواز درمی‌آورد و او را در خلسه اسرار کیهان رها می‌ساخت. از این رو بشر، ناگزیر در برابر پرسش‌هایی گیتی‌شناسانه قرار می‌گرفت و هر زمانه‌ای پاسخی برای خود می‌یافت تا عطش دانستن راجع به آسمان، آن دیگرجای فراسوی ما و زمین، را پاسخی سیراب کننده بیابد.

پاسخ‌ها لابد از ما زمینیان آغازیدن گرفته است. یکی بود، یکی نبودمان از انسان و حضورش شروع می‌شد. ما شدیم اول هستی و حتما، آخر آن. زمین، شد مرکز عالم. ما در میانه بودیم و دنیا به دور ما می‌چرخید و گویی طوافمان می‌کرد. در این تصویر، ستارگان چونان میخ‌هایی که به انتهای آسمان کوبیده شده بودند، مرز کیهان مادّی را مشخص می‌کردند. آنسوترش از حوزه علمِ روزگار کهن خارج و به حوزه دین وارد می‌شد.

کوپرنیک و آغاز دورانی جدید

نیکلاس کوپرنیک در قرن 16 میلادی و در دوره رنسانس، ایده خورشید مرکزی را وارد حوزه ستاره‌شناسی کرد که در آن، نه زمین بلکه خورشید در میانه بود و زمین (همچون سایر سیارات) به دور آن می‌گردید. پیش از او افراد گوناگونی این نظر را مطرح کرده بودند اما کپرنیک بود که با اثبات دقیق ریاضی و هندسی آن را فرمول‌بندی کرد. کوپرنیک که خودش کشیشی عالی‌رتبه بود، علاقه‌اش به ستاره‌شناسی او را چنان درگیر این دانش کرد که با یکی از مهمترین آموزه‌های کلیسایی که نظریه زمین‌مرکزی بود به مخالفت برخواست.

در قرن بیستم مشخص شد منظومه شمسی ما در گوشه بسیار کوچکی از بازوی کهکشان راه شیری است که حدود 200 میلیارد ستاره، همچون خورشید خودمان دارد. ستاره ما یکی از 200 میلیارد است. «ما» خیلی کوچک شده است و کوچکتر وقتی است که بدانیم کهکشان ما یکی از 2000 میلیارد کهکشان عالم است، دیگر چیزی از غرور مرکزیت‌باوری انسان نمی‌ماند

بعدها ستاره‌شناسان دیگری همچون کپلر، تیکو براهه، گالیله و... با مشاهدات رصدی و اثبات‌های ریاضی بر گستردگی و قابل پذیرش شدن ایده «خورشید مرکزی» افزودند و با کارهای نیوتن، عملا بشر گامی بسیار مهم در شناخت کیهان برداشت.

زمین، از سروری و مرکزیت عالم، افول کرد و شد یکی همچون مریخ و مشتری و... که حیاتش وابسته به گردش به دور ستاره‌ای به نام خورشید است. اما داستان افول زمین پایان نیافت. خورشید ما نیز از اریکه شاهی برافتاد. در قرن بیستم مشخص شد منظومه شمسی ما در گوشه بسیار کوچکی از بازوی کهکشان راه شیری است که حدود 200 میلیارد ستاره، همچون خورشید خودمان دارد. ستاره ما یکی از 200 میلیارد است. «ما» خیلی کوچک شده است و کوچکتر وقتی است که بدانیم کهکشان ما یکی از 2000 میلیارد کهکشان عالم است، دیگر چیزی از غرور مرکزیت‌باوری انسان نمی‌ماند.

این کیهان بی‌کران، این فکر را به میان انسان‌ها آورد که جهان برای هوشمندانی چون انسان، زیادی بزرگ است و امکان وجود موجوداتی هوشمند در کراتی دیگر بسیار محتمل است. این ایده به داستان‌ها و فیلم‌های تخیلی و فرهنگ عامه وارد شد و هر از گاهی افرادی سخن از دیدن بشقاب پرنده‌ای می‌گویند و عکسی نشان داده می‌شود و تایید و تکذیب می‌شود تا دوباره شاهدانی جدید در رسانه‌های عمومی، شهادت دهند از ارتباط با فرازمینیان.

دانش، راهی به ماورا

در میان این مشاهدات، دانشمندان هنوز سندی بر ارتباط با بیگانگان نیافته‌اند. دلیل مهم‌اش نیز، فاصله زیاد بین ستارگان در کیهان است. نزدیکترین ستاره به ما، آلفا قنطورس است که اگر بخواهیم با سریع‌‌ترین فضاپیمای کنونی با سرعت ۲۴ هزار کیلومتر به آن ستاره برسیم حدود ۱۸ هزار سال طول می‌کشد. یعنی ابعاد کیهان بسیار فراتر از تصور ماست و کهکشان‌ها و ستارگان با فاصله‌های نجومی از هم، امکان ارتباط و اطلاع از هم بسیار دور از انتظار است، اما ناشدنی نیست.

با این حال، انسان، فراتر رفتن از اکنونش را فراموش نکرده و تلاش‌هایش برای سفر به ماه، نیم قرن پیش به ثمر نشست و سفر انسان به مریخ نیز در سالهای پیش رو ممکن خواهد شد چرا که هم اینک دستان مجازی انسان‌ها (مریخ‌نوردهای رباتیک و قابل کنترل که بر سطح سیاره سرخ در حال کاوش‌اند) در مریخ در حال آماده‌سازی ورود اولین انسان به سیاره‌ای فرازمینی‌اند.

در زمانه‌ای که برخی دانش‌گریزان بر باورشان به زمین تخت اصرار دارند (اینجا بخوانید) علم راه خود را به فراسوهای مرز زمین می‌گشاید و شاید رویای پرواز به بی‌کران هستی که در نگاه‌های شبانگاهی انسان‌های اعصار گذشته به آسمان تکرار می‌شد، این بار با کمک دانش به واقعیت بدل شود.

امین پاکزاد- کارشناس ارشد فیزیک