تلسکوپ ۳.۴ متری ایران بالاخره چشم بر آسمان گشود

به نقل از رصدخانه ملی ایران، طرح رصدخانه ملی ایران نخستین طرح کلان علمی کشور در حوزه علوم پایه است که پژوهشگاه دانش‌های بنیادی با تکیه بر دانش و فناوری بومی شده و با حمایت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و سازمان برنامه و بودجه به اجرا در آورده است. این طرح گام مهمی در توسعه نجوم و کیهان‌شناسی رصدی و ایجاد و توسعه فناوری‌های مرتبط به آن در بخش اپتیک، مکانیک و کنترل محسوب می‌شود.

«اولین نور» آغاز مجموعه‌ای از فعالیت­‌هاست که هدف از آنها شناخت رفتار اپتیکی، کنترلی و مکانیکی تلسکوپ و سنجش ویژگی‌های اصلی تلسکوپ نظیر ابعاد لکه نوری در کانون و قابلیت کنترلیِ آن مانند هدف‌گیری و رهگیری تلسکوپ و همچنین عملکرد اپتیک فعال است. این فرآیند با انجام تنظیمات نهایی تلسکوپ و تجمیع نرم‌افزارها به بهره‌برداری علمی از تلسکوپ منتهی می‌شود.

داده‌های تصاویر اولین نور نشان می­‌دهد که تلسکوپ در ابتدای فرایند، کیفیت تصویر ۰.۸ ثانیه قوسی منطبق بر دید نجومیِ متوسط سایت رصدی گرگش را در کانون اصلی و در گستره میدان دید ۲ دقیقه قوسی فراهم می‌کند. تصویر سیستم جفت‌کهکشان برخوردی Arp ۲۸۲ در فاصله ۳۲۰ میلیون سال نوری برای ثبت اولین نور جسم فراکهکشانی نشان دهنده قابلیت­‌های فنی این تلسکوپ در نخستین شب رصد فنی است.

تصاویر اولین نور این تلسکوپ انسجام مجموعه‌های اپتیک، مکانیک، سخت‌افزار و نرم افزار کنترل در یک پیکربندی متشکل از ده‌ها هزار قطعه مکانیکی و الکترونیکی را نشان می‌دهد. در حال حاضر تلسکوپ اجرام آسمانی را با دقت بهتر از یک ثانیه قوسی (در زمان نوردهی۱۰ دقیقه) رهگیری می‌کند که به مراتب بهتر از میزان تعیین شده در اسناد طراحی است. همچنین سامانه اپتیک فعال بطور مطلوب قابلیت حذف ابیراهی‌های اپتیکی از طریق تغییر شکل آینه اولیه و جابجایی آینه ثانویه را به نمایش گذاشته‌اند.

طرح رصدخانه ملی ایران از سال ۱۳۸۱ با آغاز مطالعات مکان‌یابی آغاز شد و از سال ۱۳۸۸ در مسیر طراحی قرار گرفت. این طرح با پشت سر گذاشتن موفق طراحی تفصیلی در سال ۱۳۹۶ وارد مرحله ساخت شد و با وجود دشواری‌های اقتصادی، مسیر اجرای آن ادامه یافت و با وجود همه‌گیری ویروس کووید ۱۹ ساخت و نصب محفظه تلسکوپ در سال ۱۳۹۹ و نصب و راه اندازی سازه تلسکوپ در خرداد ماه سال ۱۴۰۰ به انجام رسید.

ساخت و راه‌اندازی سامانه پیچیده لایه نشانی در سال ۱۴۰۱ به اتمام رسید تا شیشه‌های صیقل داده شده به آینه تبدیل شوند. این سامانه بزرگترین سامانه لایه‌نشانی در شرایط خلأ بالاست. با انتقال و نصب آینه اولیه و ثانویه تلسکوپ، مهمترین و حساس‌ترین مرحله اجراییِ این طرح به انجام رسید تا در مهرماه ۱۴۰۱ بر اساس برنامه تعیین شده قبلی نورگیری این تلسکوپ محقق شود.

تلسکوپِ اصلی رصدخانه ملی ایران، تلسکوپ اپتیکی با قطر آینه اصلی ۳۴۰ سانتی‌متر (وزن ۴۰۰۰ کیلوگرم) و آینه ثانویه ۶۰ سانتی متر از ترکیب اپتیکی کاسگرین و سازه مکانیکی از نوع سمتی-ارتفاعی بهره‌مند است. این ترکیب‌ برای اغلب تلسکوپ‌­های با ابعاد متوسط تا بسیار بزرگ در سال‌های اخیر بکار گرفته شده است. این تلسکوپ از آخرین فناوری‌ها در کنترل حرکت محورها و همچنین کنترل آینه‌ اولیه و ثانویه استفاده می­‌کند. وزن سازه تلسکوپ حدود ۹۰ تن است.

در سال ۱۴۰۱ تکمیل روکش آسفالت جاده اختصاصی رصدخانه ملی ایران به طول ۱۱.۵ کیلومتر و همچنین خط انتقال برق و فیبر نوری به قله ۳۶۰۰ متری گرگش انجام شد.

پژوهشگاه دانش‌های بنیادی بر ضرورت «اهتمام و حوصله» در برنامه‌­ریزی و اجرای طرح‌های بزرگ علمیِ مشابهِ رصدخانه ملی ایران تاکید می‌کند. طرح‌هایی که به دلیل ناشناخته‌های فنی و اجرایی و همچنین به لحاظ وسعت عملیات فنی و مهندسی، به پیگیری طولانی نیاز دارند. چنین طرح‌هایی منشأ تحولات مهم در علم و فناوری و صنایع در کشور هستند.

پژوهشگاه دانش‌های بنیادی از همه دستگاه‎‌های اجراییِ حامی، سازمان‌ها، شرکت‌های خصوصی و دولتی و همچنین از مدیران و اشخاص حقیقی که در اجرای این طرح مشارکت کردند، قدردانی می‌کند.

تلسکوپ ۳.۴ متری ایران بالاخره چشم بر آسمان گشود

تصویر سیستم جفت کهکشان Arp ۲۸۲ (کهکشان بزرگتر با نام NGC ۱۶۹ و همدم آن با نام IC ۱۵۵۹) در صورت فلکی آندرومدا (امراه مسلسله) در فاصله ۳۲۰ میلیون سال یکی از نخستین تصاویر ثبت شده توسط تلسکوپ ۳.۴ متری رصدخانه ملی ایران است. این تصویر یکی از تصاویر ثبت شده در فرآیند سنجش قابلیت‌های فنی تلسکوپ ثبت شده است.

در شرایطی که ایران همواره طی سال‌های گذشته به دلائل مختلف از سوی بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان مورد تحریم قرار گرفته است، دانشمندان کشورمان همواره سعی کرده‌اند از کمترین امکانات ممکن نهایت استفاده را ببرند و در زمینه‌های مختلف علمی دستاوردهای بزرگی را برای ایران بدست بیاورند.

از سالها پیش، آرزوی دانشمندان و محققان نجوم کشور این بوده که رصدخانه‌ای مجهز و کاملا ایرانی در کشور وجود داشته باشد.

این مهم هم اکنون و با اعلام خبر رسمی اولین نورگیری تلسکوپ رصدخانه ملی ایران که بر روی قله ۳۶۰۰ متری "گرگش" در بخش مرکزی ایران است محقق شد.

این طرح کلان ملی، به لحاظ مکان‌یابی راه درازی را طی کرده است به طوری که با توجه به حساس بودن کار مکان‌یابی رصدخانه؛ مطالعات دقیق دید نجومی، هواشناسی و ژئوفیزیک بر روی ۴۰ قله در نواحی مختلف کشور انجام شد و در نهایت از میان چهار قله در ارتفاعات خراسان جنوبی، کرمان، قله‌ای در استان اصفهان به نام "گرگش" و قله "دینوا" در منطقه مرز میان کاشان و قم که واجد بیشترین ارزش نجومی در کشور هستند، در نهایت قله «گرگش» به عنوان میزبان نخستین تلسکوپ و رصدخانه ملی ایران انتخاب شد.

آینه اولیه تلسکوپ رصدخانه ملی ایران به قطر ۳ متر و ۴۰ سانتی‌متر با ضخامت حدود ۱۸ سانتی‌متر است که از سرامیکی به نام Zerodur ساخته شده است.

ضریب انبساط طولی این قطعه سرامیکی در مقابل تغییرات دمایی ۲۰۰ برابر کمتر از مواد متعارف است. این قطعه در ایران و با سامانه تماماً ایرانی لایه نشانی، به آینه تبدیل شده و سازه‌ای ۱۱ متری که سال گذشته به بهره‌برداری رسیده بود آن را با دقت یک دهم ثانیه قوسی و در حضور بادی تا ۴۰ کیلومتر بر ثانیه( در ارتفاع ۳۶۰۰ متری قله گرگش) هدایت و کنترل می‌کند. این اقدامات به نوعی یک قدرت‌نمایی صنعتی توسط محققان و پژوهشگران و مهندسان ایرانی است.