آشنایی با هنر صنایع دستی شیشه ای
شیشه گری دستی یکی از رشته های دارای طرفدار بسیار در صنایع دستی می باشد که در ایران دارای گذشته ی زیادی است. شیشه گری نوعی هنر- صنعت به حساب می آید که از دوران هخامنشی آثاری مانند جام و ظروف شیشه ای دیگر به روش های دمیدن در قالب و یا به طور آزاد ساخته می شده است.
در حقیقت شیشه جسمی شفاف و شکننده از جنس سیلیکات است که بعد از ذوب مواد در کوره، به روش های مختلف آن را تبدیل به مواد مصرفی و اشکال زینتی دلخواه می کنند.
هنر شیشه گری
تاریخچه هنر شیشه گری
هنر شیشه گری عمری طولانی دارد و به همین علت می توان ریشه های پیدایش این صنعت را به دوران حجر نسبت داد. بشر برای عبور از عصر حجر و وارد شدن به دنیای باستان، در زندگی خود تحولاتی را به وجود آورد و شیشه گری یکی از مواد مهمی بود که کمک کرد تا انسان پای به دنیای جدیدی بگذارد.
به تدریج با فرآوری سنگ شیشه، تجارت آن هم رونق پیدا کرد و به قبایل و دیگر مناطق رواج پیدا کرد. این مورد هم اثر زیادی بر کیفیت ساخت محصولات شیشه ای کرد و سبب استفاده آن در سطح گسترده تری از زندگی بشر گردید. مطابق یافته های باستان شناسی ساکنین میان رودان نخستین افرادی بودند که توانستند هنر ذوب شیشه را انجام دهند. در ایران هم از دوران قبل باستان بشر با شیشه آشنا بود و در دوران باستان و سلسله های گوناگون ایرانی، هنر شیشه گری، در زمره هنرهای با اهمیت محسوب می شد.
در حقیقت ایرانیان هنر شیشه گری حرفه ای را بعد از سقوط نینوا، از مردمان آن یاد گرفتند. نینوا بزرگترین مرکز تولید کننده شیشه در بین رودان بود. ارستوفانیس نویسنده نامدار یونانی از کیفیت و زیبایی جام های بلورین هخامنشی در یکی از نمایشنامه های خود یاد کرده است و یافته های باستانشناسی اطراف تخت جمشید این گفته های او را تایید می کند.
ولی بزرگترین تحول در ساخت محصولات شیشه ای ابداع شیوه دم بود که در قرون اولیه میلادی انجام گرفت و بشر با کمک این هنر توانست انواع ظروف شیشه ای را با ظرافت زیادی تولید کند. در دوران اسلامی هم هنر شیشه گری در دوران گوناگون مورد توجه بود و اوج این هنر در دوران سلجوقیان بوده است.
در این دوران حکومت مرکزی از این هنر و صنعت حمایت های بسیاری کرد و تکنیک های گوناگون شیشه گری و همین طور نقاشی روی شیشه از این دوران رایج گردید. این هنر آنگاه در دوران تیموری و صفوی هم ادامه پیدا کرد و حیات باشکوه آن در اواخر دوران قاجار با روی کار آمدن محصولات صنعتی کاهش بسیاری کرد.
تاریخچه هنر شیشه گری
انواع صنایع دستی شیشه ای
هنر شیشه گری باعث تولید انواع محصولات می شود که در ابعاد گوناگون زندگی مورد استفاده قرار می گیرند و می توانند جنبه تزیینی و کاربردی داشته باشند. لوازم کاربردی زندگی مانند پارچ، لیوان، استکان، ابزار پذیرایی، لوازم زیورآلات، لوازم تزیینی مانند گلدان ها، فانوس ها و غیره از مهمترین انواع صنایع دستی شیشه ای هستند. همین طور در یک دسته بندی کلی می توان انواع صنایع دستی شیشه ای را به این موارد تقسیم بندی کرد:
- محصولات شیشه ای تراش خورده که شامل انواع ظروف، وسایل دکوراتیو و قطعات زیورآلات می باشند.
- محصولات شیشه ای مات که برای ساخت انواع اشیاء مورد استفاده قرار می گیرند.
- محصولات شیشه ای نقاشی شده که اغلب توسط هنرمندان نقاش، کارهایی بر روی شیشه اجرا می شود.
- محصولات شیشه ای دو پوست و سه پوست
انواع صنایع دستی شیشه ای
روش و مراحل اجرای شیشه گری
برای اجرای هنر شیشه گری اول ضایعات شیشه و یا سیلیس را در کوره می گذارند تا ذوب شود. به مواد ذوب شده شیشه بار می گویند. هنرمند شیشه گر به وسیله چرخاندن لوله دم در کوره، قدری بار از آن بر می دارد، و آنگاه در داخل دم می دمد تا یک گوی کوچک گرد پدید آید.
به این گوی گرد، گوی اول می گویند. آنگاه صبر می کنند تا گوی اول سرد و سخت گردد. سپس دوباره گوی اول را در داخل شیشه مذاب کوره فرو می برند تا سطح گوی اول از لحاظ ضخامت و شیب ساخت کاملا همواره گردد. به دلیل کم بودن دمای مواد مذاب، گوی دوم را بر روی میله دو سر شاخه می گذارند و می چرخانند و آنگاه به وسیله قاشق که از جنس چوب است، بار را قاشقی می کنند و بعد از این کار استاد کار به میزان دلخواه در دم فوت می کند تا سایز مورد نیاز در گوی دوم به وجود آید.
در مرحله بعد ساخت صنایع دستی شیشه ای، میله دو سر شاخه را بر روی دستگاه چرخان می گذارند و استاد کار با انبر و تخته فرم های دلخواه را بر روی گوی به وجود می آورند. در مرحله بعد کار را در آب سرد فرو می برند که به این مرحله آبگز کردن گفته می شود.
امکان دارد در طول این مرحله شیشه ترک بردارد، به همین علت استاد کار دو مرتبه شیشه را به داخل کوره می برد، تا ترک ها برطرف شوند در پایان محصول شیشه گری نهایی را به گرم خانه منتقل می کنند و مدت 24 تا 48 ساعت صبر می کنند تا محصول کم کم سرد شود. بعد از تولید محصول نهایی کار برای پرداخت به کارگاه های تراش، تلفیق با فلز، نقاشی و غیره برده می شود.
