بهترین راه‌حل اختلافات و مشاجرات در خانواده
روابط صمیمانه، محترمانه و به دور از خصومت از پایه‌های اصلی داشتن خانواده سالم است. با ایمان خانعلی، جامعه‌شناس و پژوهشگر رفتاری درباره تحکیم بنیان خانواده گفت‌وگو کرده‌ایم.
خانواده همیشه به‌عنوان اساسی‌ترین نهاد اجتماعی در همه جوامع مورد توجه بوده است. در طول تاریخ همه انسان‌ها از یکدیگر تأثیر پذیرفته‌اند و خانواده نیز از این قاعده مستثنی نیست و همه اعضای یک خانواده در شکل‌گیری شخصیت و خلق و خوی یکدیگر مؤثرند. جامعه نیز نقش مؤثری در پرورش و روحیه اشخاص دارد. با وجود این، عوامل زیادی هستند که در تحکیم بنیان خانواده تأثیر دارند، نظم و انضباط، احترام متقابل اعضای خانواده به یکدیگر، روحیه مشورت‌کردن، رازداری و وفاداری، صبر و بردباری، تواضع، سختگیری و اسراف‌نکردن و نیکی به والدین و دیگر اعضای خانواده برخی عواملی هستند که در تحکیم بنیان خانواده تأثیر دارند. پس نخستین قدم‌ها برای داشتن یک زندگی خوب و سالم در خانواده صورت می‌گیرد. به همین دلیل امنیت روانی خانواده یکی از مهم‌ترین مواردی است که افراد می‌توانند رشد و تعالی داشته و مجموعه رفتارهایی را درون خود نهادینه کنند. اگر امنیت روانی خانواده حفظ شود افراد می‌توانند در جامعه نیز سالم زندگی کنند.
ایمان خانعلی، جامعه‌شناس و پژوهشگر رفتاری، با بیان اینکه خانواده می‌تواند افراد مستقل، توانمند و هوشمند تربیت کند که از مهارت‌های خاصی برای حل مشکلاتشان برخوردار باشند، می‌گوید: در جبهه مقابل این وضعیت افراد وابسته به پدر و مادر قرار دارند که همواره به دنبال گذران زندگی روزمره هستند. بنابراین خانواده فکر و رفتار صحیح و درست را به افراد آموزش داده و نسل جدیدی را پرورش می‌دهد تا با نیازهای جامعه در زمینه پیشرفت منطبق باشد. گفت‌وگو، عنصری حیاتی در استحکام بنیان خانواده است، صحبت‌کردن اعضای خانواده با یکدیگر ازجمله عواملی است که استحکام خانواده را به‌وجود می‌آورد. در دنیای مدرن امروز و پیشرفت وسایل ارتباطی امکان گفت‌وگو در میان افراد خانواده به حداقل خود رسیده است. افراد در این فرایند ماشینی، درونگرا می‌شوند و کمتر با یکدیگر صحبت می‌کنند.
خانعلی‌زاده در این‌باره می‌گوید: هیچ نهادی جایگاه نهاد خانواده را برای انسان پر نمی‌کند و فرد در برهه‌های سخت زندگی نیازمند همان افرادی است که از گفت‌وگو با آنها محروم شده و امروز در شرایط بحرانی هم از گفت‌وگو عاجز است.
به‌گفته او قطع ارتباط کلامی در خانواده یا کم‌شدن آن، ارتباط معناداری با افزایش ناراحتی‌های روحی در میان افراد خانواده دارد. در گذشته خانواده‌ها با توجه به اهمیت این موضوع این همراهی و همنشینی را با مجالس شب‌نشینی و دورهمی‌های فامیلی به وجود می‌آوردند که امروزه بسیار کمرنگ شده و جایگزین مناسبی برای آن تعریف نشده است. بسیاری از خانواده‌ها هم‌اکنون از این مشکل رنج می‌برند و راه‌حل مناسبی برای مشکل خود نمی‌یابند. بنابراین لازم است برای اصلاح این فرهنگ رفتاری معیوب، اعضای خانواده به‌خصوص والدین بکوشند و از کودکی فرد را با محیط گرم گفت‌وگوی خانوادگی مأنوس کنند.
وظایف زوجین در قبال یکدیگر
یکی از آداب مهمی که در دین مبین اسلام بسیار به آن سفارش شده است، اظهار محبت نسبت به یکدیگر است، هر چند میزان علاقه انسان‌ها نسبت به همسران‌شان متفاوت است اما هیچ شکی در وجود علاقه و دوستی بین زوجین نیست؛ چراکه همین عشق و علاقه باعث شده تا دو نفر تصمیم به زندگی زیر یک سقف بگیرند.
از پیامبر عظیم‌الشان اسلام(ص) حدیثی نقل شده با این مضمون: هرگاه بنده‌ای به همسرش از سر محبت نگاه کند و همسرش نیز به چهره او بنگرد، خداوند نگاهی از سر رحمت به آنان می‌افکند. و اگر دستان همدیگر را بگیرند گناهان آنان فرو می‌ریزد.
بر این اساس، نگاه محبت‌آمیز زن و شوهر به یکدیگر و اظهار محبت آنان به همدیگر، از عبادات خدا به شمار می‌آید و چنین رفتار ساده‌ای چنان اجر والایی نزد خدای متعال دارد که رحمت و نظر خدای متعال را جلب می‌کند. در آیه ۲۱سوره روم نیز آمده است: «از نشانه‌های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید و در میانتان مودت و رحمت قرار داد؛ در این، نشانه‌هایی است برای گروهی که تفکر می‌کنند.» آرامشی که از زندگی زناشویی به‌دست می‌آید، به‌خاطر آن است که این دو جنس مکمل با یکدیگر، و مایه شکوفایی و نجات و پرورش یکدیگر هستند، چنان که هریک از آن دو، بدون دیگری ناقص است و از این طریق تکامل خویش را باز می‌یابد.
خوشرویی
یکی دیگر از اصولی که در تحکیم بنیان خانواده از آن نام برده می‌شود خوشرویی همسران نسبت به یکدیگر و فرزندانشان است. در روایتی از پیامبر عظیم‌الشان اسلام(ص) آمده است که بهترین مردان خوش‌رفتارترین آنها با خانواده هستند. در روایت دیگری نیز از ایشان نقل شده است: «مؤمن‌ترین مردم خوش‌اخلاق‌ترین آنها و مهربان‌ترینشان نسبت به خانواده‌اش است و مهربان‌ترین شما با خانواده‌اش من هستم.» با وجود این، شباهت داشتن با پیامبراکرم(ص) ولو در خوشرویی با خانواده می‌تواند مایه مباهات برای مسلمانان باشد.
بر همین اساس روابط نامناسب و غلط و ناسالم به سرعت به کاهش امنیت روانی خانواده می‌انجامد. روابط صمیمانه، محترمانه و به دور از خصومت یکی از پایه‌های اصلی داشتن خانواده سالم است.
از آنجا که خانواده یک سیستم فعال است، بنابراین افراد در خانواده باید مانند گروهی پویا در جهت اهداف مشترک و فردی یکدیگر را یاری دهند و موجبات رسیدن اعضا به موفقیت در اهداف‌شان را فراهم کنند. این امر به احساس امنیت کمک شایانی می‌کند. همچنین وجود قوانین و مقررات در خانه به روشن‌شدن حقوق و وظایف افراد خانواده کمک می‌کند و افراد با وظایف بدون ابهام و مشخص خود آشنا هستند. همچنین با قوانین منطقی و مشخص، افراد می‌توانند خود را با سیستم خانواده و دیگر اعضا هماهنگ کنند و از آشفتگی‌ها و مشکلات پیچیده به دور باشند.
تحقیر و توهین اعضای خانواده به یکدیگر خصوصا زوجین، باعث از بین‌رفتن حرمت نفس در اعضای خانواده می‌شود و به تبع آن افراد در رسیدن به معیارها و اهداف خود نیروی روانی کافی را ندارند. درصورتی که خانواده‌هایی که به جای سرکوب و سرزنش، صبورانه به گفت‌وگو می‌پردازند فضای امنی را جهت رشد و پیشرفت برای یکدیگر فراهم می‌کنند.
رعایت حقوق و حد و مرز خصوصی یکدیگر
حد و مرز خصوصی افراد مرزهای غیرقابل مشاهده‌ای هستند که حریم آن را میزان تماس و دخالت افراد در حریم یکدیگر مشخص می‌کنند. مرزهای خشک و انعطاف‌ناپذیر باعث سردی و دوری و حس تنهایی در افراد می‌شود و مرزهای درهم تنیده باعث از بین‌رفتن احترام و استقلال افراد و وابستگی اعضا به یکدیگر می‌شود. مرزهای خانواده باید متعادل و منعطف باشد به‌صورتی که افراد حین حمایت و دلگرمی به یکدیگر به حریم هم تجاوز نکنند و حس استقلال و اعتماد به نفس را در یکدیگر رشد دهند.
خانواده از مهم‌ترین واحدهای جامعه است و حقوق در آن نقش مهم‌تر و اساسی‌تری دارد. امام سجاد(ع) در رساله حقوق، وظایف و حقوق همه اقشار جامعه را تبیین فرموده‌اند. در قسمتی از این حقوق آمده است: «و اما حقوق زن به‌عنوان زوجه و همسر آن است که بدانی و یقین کنی که خداوند متعال آن را برای تو مایه آرامش و انس قرار داده است. او خدمتکار و کنیز نیست. کرامت خود را دارد و باید بدان احترام بگذاری. پس باید او را اکرام کنی و با رفق و مدارا با او رفتار نمایی، هر چند او نیز باید بداند که حق تو بر او بسی واجب‌تر و مهم‌تر (از دیگران) است.» همین یک روایت می‌تواند نشان‌دهنده اهمیت خانواده در نظام حقوقی اسلام باشد.
همکاری زوجین در خانه
یکی از اصول مهمی که در زندگی مشترک در اسلام به آن تأکید شده است همکاری زوجین در امور زندگی است. بر این اساس، زن و شوهر باید در زندگی با همدیگر همدلی و همکاری داشته باشند و وضعیت به‌گونه‌ای نباشد که تمام امور منزل به‌عهده مادر خانواده و امور بیرون از خانه به‌عهده مرد خانه باشد و زوجین هیچ کمکی به یکدیگر در کارها نداشته باشند. با وجود این، تقسیم کارها یکی از بهترین تصمیماتی است که می‌توان در زندگی مشترک به آن پایبند بود و در عین حال به دیگری نیز در کارهایش کمک کرد. امیرالمومنین(ع) علاوه بر اینکه در زندگی مشترک با بانوی دو عالم، حضرت فاطمه زهرا(س) تقسیم وظایف کرده بودند در محیط خانه نیز به صدیقه طاهره(س) کمک می‌کردند و فرزندان را نگه می‌داشتند و در سایر امور خانه نیز با ایشان همراه بودند. در روایتی از پیامبر اکرم(ص) خطاب به امیرالمومنین(ع) آمده است: «ای علی، هرگز کسی به خانواده خود کمک نمی‌کند مگر آنکه صدیق یا شهید باشد.»
وجود قوانین و مقررات در خانه به روشن‌شدن حقوق و وظایف افراد خانواده کمک می‌کند. افراد با وظایف بدون ابهام و مشخص خود آشنا هستند. همچنین با قوانین منطقی و مشخص افراد می‌توانند خود را با سیستم خانواده و دیگر اعضا هماهنگ کنند و از آشفتگی‌ها و مشکلات پیچیده به دور باشند.
بهترین راه‌حل اختلافات و مشاجرات بین خانواده‌ها مشاوره و همفکری است. مرد به‌عنوان مدیر یک خانواده نقش مهم مدیریتی دارد و باید در حل اختلاف بین اعضای خانواده و افزایش استحکام آن نقش‌آفرین باشد.
مشورت با دیگران ازجمله همسر، نوعی شخصیت‌دادن به دیگری و احترام به او و نظریات او است. مشورت علاوه بر اینکه باب مراوده را گشوده و آدمی را از تجارب و عقل دیگران بهره‌مند می‌کند، باب نصیحت و موعظه و پندپذیری را هم می‌گشاید. نصیحت و خیرخواهی دیگران موجب بهره‌های دنیوی و اخروی است و قبول نصیحت و موعظه از دیگری نیز سبب نورانیت قلب، تقویت همت، اصلاح رفتار و کردار، کار مضاعف و موفقیت در زندگی می‌شود.
در یک رابطه خوب طرفین رابطه می‌توانند به‌طور شفاف در مورد تعارضات گفت‌وگو و به جای سرزنش و شکایت و انتقاد یا غرزدن انتظارات منطقی خود را به آرامی و با عبارات مناسب مطرح کنند.
