نمی‌توانیم آمار دقیق قربانیان آلودگی هوا را اعلام کنیم

به گزارش خبر فوری به نقل از روزنامه ایران، محاسبه دقیق تعداد مرگ و میرهای منتسب به آلودگی هوا در ایران به‌دلیل نداشتن مطالعه «کوهورت» و شاخص «خطر نسبی» امکان پذیر نیست. مبنای علمی ارائه هر گونه آمار در ایران در این زمینه براساس مطالعات مؤسسه بین‌المللی «بار بیماری‌ها» در امریکا است و به گفته سرپرست گروه سلامت هوا وزارت بهداشت، تنها مرجع رسمی اعلام مرگ و میرهای منتسب به آلودگی هوا وزارت بهداشت است و هر گونه اعلام آمار در این زمینه غیرعلمی و غیررسمی است.

نتایج تحقیقی که مؤسسه بین‌المللی «بار بیماری‌ها» در مورد آلودگی هوا و مرگ و میرهای ناشی از بیماری‌های قلبی و عروقی، تنفسی و سکته‌های مغزی و سرطان‌ها در ایران انجام داده، نشان می‌دهد ارتباط معناداری بین مرگ و میرهای ناشی از بیماری‌های فوق با آلودگی هوا وجود دارد و آمار بالای ایست قلبی بین شهروندان تهران ی که چندی پیش از سوی سازمان بهشت‌زهرا(س) اعلام شد گویای افزایش میزان آلاینده‌های زیست محیطی و به‌دنبال آن مرگ و میر‌های منتسب به ذرات کمتر از 2.5میکرون در پایتخت است.

در همین زمینه و به بهانه 29 دی «روز هوای پاک» با دکتر عباس شاهسونی استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و سرپرست گروه سلامت هوای معاونت بهداشت وزارت بهداشت پیرامون نتایج بررسی علمی ارتباط بین بیماری‌های تنفسی، قلبی عروقی و سرطان‌ها با ریزگردها و آمار دقیق و رسمی مرگ و میرهای منتسب به آلودگی هوا در ایران، گفت‌و‌گو کرده‌ایم که در زیر می‌خوانید:

براساس اعلام سازمان بهداشت جهانی روزانه 8 هزار نفر در دنیا به‌خاطر آلودگی هوا جان‌شان را از دست می‌دهند. در ایران هم مطالعات اپیدمیولوژی نشان می‌دهد از هر 10مرگ، یکی بر اثر آلودگی هوا است. آیا تحقیقی در ارتباط بین اپیدمیولوژی و آلودگی هوا انجام شده است؟
رئیس کمیسیون عمران شورای شهرتهران دو ماه پیش اعلام کرده بود هفته‌ای 500 نفر در تهران بر اثر آلودگی هوا می‌میرند. اولاً بگذارید این مسأله را باز کنم، ما مرگی به‌صورت دقیق به‌خاطر آلودگی هوا نداریم، اینکه بگوییم این فرد حتماً به‌خاطر آلودگی هوا فوت کرده، نداریم. بلکه مرگ منتسب به آلودگی هوا داریم یعنی مرگ فرد به علت آلودگی هوا نسبت داده می‌شود. نمی‌توانیم بگوییم فردی که فوت می‌کند صددرصد به‌خاطر آلودگی هوا مرده است. این فرد وقتی در معرض آلودگی هوا قرار می‌گیرد خطر نسبی مرگش افزایش پیدا می‌کند و اگر این فرد در هوای تمیز زندگی می‌کرد عمرش طولانی‌تر می‌شد ولی با قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا احتمال مرگش افزایش پیدا می‌کند.

به همین خاطر در روزهایی که آلودگی هوا ایجاد می‌شود توصیه وزارت بهداشت این است که مردم در معرض آلودگی هوا قرار نگیرند بویژه کسانی که بیماری تنفسی دارند و سالخورده‌اند. 500 نفر مرگ طبیعی در هفته نداریم. مرگ‌ها یا ناشی از حوادث در اثر تصادفات، خودکشی، مسمومیت و سوختگی و پرت شدن از ارتفاع و... هستند یا اینکه در اثر بیماری قلبی و تنفسی و... که منجربه مرگ طبیعی می‌شوند. بنابراین تقاضا داریم و حتماً در گزارش‌ها قید کنید هر مسئولی در حوزه تخصصی خودش اظهار نظر کند. اظهار نظرهای اینگونه باعث تشویش افکارعمومی می‌شود.

آیا آماری داریم که نشان دهد مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا در چند سال اخیر به‌خاطر افزایش اتومبیل‌ها، ریزگردها و پدیده وارونگی دما رو به افزایش است؟
مرگ منتسب به آلودگی هوا فقط مربوط به ایران نیست. سازمان بهداشت جهانی در آخرین گزارش خود اعلام کرده 7.2 میلیون نفر مرگ‌شان منتسب به آلودگی هوای بیرون و داخل خانه است. مثلاً چین بیش از یک میلیون در سال مرگ منتسب به آلودگی هوا دارد. در خاورمیانه نیز مصر به‌خاطر جمعیتش آمار بالایی دارد. آخرین گزارش سالانه بانک جهانی درباره شاخص های توسعه انسانی کشورها می‌گوید از هر 10 مرگ در دنیا یک مرگ منتسب به آلودگی هوا است. در کشور‌های در حال توسعه از هر 9 مرگ یک مرگ منتسب به آلودگی هوا ثبت شده است. بالاخره در این شهر 8 میلیون و 700 هزار نفر زندگی می‌کنند و روزانه 3 میلیون تردد می‌کنند، 3 میلیون اتومبیل و در کنار اینها تعداد زیادی موتورسیکلت داریم، قطعاً آلودگی هست و مرگ منتسب به آن هم زیاد است. آخرین گزارش منتشر شده از سوی سازمان بهداشت در سال 2017 نشان می‌دهد، 23 درصد یا تقریباً یک چهارم از مرگ‌هایی که در دنیا اتفاق می‌افتد مربوط به عوامل محیطی است. در دنیا سالانه 56 میلیون مرگ داریم. برآورد سازمان بهداشت جهانی این‌است که 12.6درصد از این مرگ‌ها مربوط به عوامل محیطی است. آخرین آمار سال 2014 که سازمان بهداشت جهانی به‌طور میانگین در ایران محاسبه کرده و 2016 ارائه شده مرگ منتسب به آلودگی هوا 26 هزار و 267 نفر بود. البته روی این تعداد هم بحث است.

سازمان بهداشت جهانی عدد 26هزار و 267 مرگ در سال به‌خاطر آلودگی هوا را چگونه محاسبه می‌کند؟
ما در ایران در برخی از شهرها ایستگاه سنجش آلودگی هوا داریم. سازمان بهداشت بر اساس مدل‌سازی‌هایی می‌گوید غلظت ذرات معلق 2.5 میکرون در ایران 42 میکروگرم برآورد کرده است. البته تعمیم این عدد به کل کشور ایران صحیح نیست. حد رهنمود سازمان بهداشت جهانی 10 میکروگرم است.

پس می‌توان گفت غلظت ذرات معلق 2.5 میکرون در ایران 4 برابر حد مجاز جهانی است؟
نه. غلظت ما بالا است اما 4 برابر نیست. آیا مثلاً در شمال کشور یا اردبیل و شمالغرب کشور غلظت آلاینده‌ها بیشتر از 4 برابر است. این درست نیست.

یعنی شما آمار‌های سازمان بهداشت جهانی را قبول ندارید؟
با این غلظت نه. چون آنقدر غلظت بالا نیست.

اگر غلظت آلاینده‌ها را در اهواز و شهرهای آلوده‌ای مثل تهران حساب کنیم می‌بینیم این عدد خیلی هم دور از ذهن نیست؟
نتایج اهواز را نمی‌توان به کل کشور تعمیم داد.آن چیزی که سازمان محیط زیست سالانه از ایستگاه سنجش به ما ارسال می‌کند و ما هم گزارش را تجزیه و تحلیل می‌کنیم میانگینش سه برابر حد رهنمود سازمان بهداشت جهانی است. این فقط در شهرهایی است که میزان آلایندگی‌اش زیاد است، جاهایی که آلودگی هوا و ریزگرد و ایستگاه سنجش آلاینده هوا داریم. بنابراین غلظت ذرات معلق در بعضی از شهرها از جمله اهواز را نمی‌توان به کل کشور تعمیم داد و طبق آن مرگ‌ها منتسب به ذرات معلق را محاسبه نمود بلکه باید در هر شهر به تعداد کافی و با جانمایی مناسب ایستگاه سنجش وجود داشته باشد و پس از اعتبارسنجی داده‌ها مرگ‌های منتسب به آلاینده‌های هوا محاسبه شود.
افزایش اتومبیل‌ها، سوخت غیراستاندارد و وارونگی دما همگی در دهه‌های اخیر به‌طور چشمگیری در کشور افزایش یافته بفرمایید گزارش‌های وزارت بهداشت افزایش مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا را تأیید می‌کنند؟
اولاً که مسئول آلودگی هوا همه ما هستیم. یک نفر نیست.بیش از 8 میلیون و 600 هزار نفر در شهر تهران زندگی می‌کنند، تک تک این افراد در آلودگی هوا نقش دارند. این آلودگی‌ها که خودشان ایجاد می‌کنند باعث مرگ‌شان می‌شود. گزارشی که مؤسسه بین‌المللی «بار بیماری‌ها» در امریکا اعلام کرده نشان می‌دهد تعداد مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا در کل دنیا افزایش داشته است، در ایران هم زیاد شده چون جمعیت افزایش پیدا کرده است. اما بروز مرگ منتسب به آلودگی هوا در هر 100 هزار نفر جمعیت در کل دنیا کاهش داشته، در ایران هم همین‌طور است.

آخرین آمار مرگ و میرهای منتسب به آلودگی هوا در ایران مربوط به چه زمانی است؟
آخرین آمار ما برای سال 94 است، البته آمارهای 95 هم محاسبه شده است که البته نمی‌توانیم بگوییم و پس از تأیید رسمی اعلام می‌شود.
این همه مقاومت در برابر اعلام نشدن آمار دقیق و رسمی مرگ و میر مربوط به آلودگی هوا از سوی وزارت بهداشت را واقعاً درک نمی‌کنم.
اولاً این را باید مد نظر داشته باشید که هیچ وقت پزشکی قانونی اعلام نمی‌کند مرگ یک نفر به‌خاطر آلودگی هوا بوده بلکه ما مرگ منتسب به آلودگی هوا را که تعداد مرگ‌ها منتسب به ذرات معلق کمتر از 2.5 میکرون در ایران از 1990 تا 2015 و از سوی مؤسسه HEI در امریکا انجام شده مرگ منتسب به آلودگی هوا می‌دانیم. سال 2015، 33هزار و 300 مرگ منتسب به آلودگی هوا در ایران برآورد شده است. اما این نکته را هم باید در نظر بگیریم که جمعیت کشور ما در 25 سال گذشته افزایش زیادی داشته است بنابراین تعداد مرگ‌های منتسب به آلودگی‌ها افزایش داشته است اما تعداد بروز مرگ منتسب به آلودگی هوا در هر 100هزار نفر کاهش پیدا کرده است.

25 سال پیش چه تعداد بوده است؟
سال 1990 تقریباً 21هزار نفر مرگ منتسب به آلودگی هوا برآورد شده است.البته 25 سال پیش ما ایستگاه سنجش آلودگی هوای درست و حسابی در کشور نداشتیم، اینها براساس مدل‌سازی به‌دست آمده است. در تهران از سال 90 ذرات پی‌ام 2.5 را سنجش می‌کنیم. بنابراین این اعدادی که از سوی مؤسسه HEI ارائه شده است براساس برآورد غلظت در کشور ایران بوده است که همین‌طور که قبلاً ذکر شد تعمیم غلظت‌های بالا به‌عنوان مثال 42 میکروگرم در متر مکعب به کل کشور ایران صحیح نیست. بنابراین باید این نکته را مدنظر داشت که این اعداد برآورد صحیحی نیست.
لطفاً آمارها را به تفکیک از سال 2000 تا 2015 بفرمایید.
سال 2000 به رقم 23 هزار رسیده است.2005 به 26 هزار نفر افزایش یافته 2010، 31 هزار و 500 نفر و 2015 هم 33هزار و 300 نفر مرگ منتسب به آلودگی هوا از سوی مؤسسه «بار بیماری‌ها» در ایران گزارش شده است.
البته وظیفه ذاتی وزارت بهداشت این است مرگ‌های منتسب و اثرات بهداشتی آلودگی هوا بر سلامت انسان را محاسبه و بررسی کند ولی از سال 94 اعلام آمار از سوی هیأت دولت رسمیت پیدا کرد ما هم آمارهای سال 94 را به هیأت دولت داده‌ایم اما آمارهای سال 95 هنوز در کشور نهایی نشده است.

اما در هر حال میزان مراجعه بیماران به اورژانس‌های شهر تهران به‌دنبال آلودگی هوا در سال 95 و حتی 96 زیاد بوده است. بنابراین خیلی دور از ذهن نیست که بسیاری از بیماران قلبی و تنفسی در مواقعی که آلودگی ذرات معلق 2.5 میکرون بیش از حد مجاز اعلام می‌شود دچار ایست قلبی شده‌اند؟
افزایش مرگ‌ها به علت زیاد شدن جمعیت بوده است. اما در هر حال نرخ بروز مرگ و میر کاهشی بوده است.

چگونه مرگ منتسب به آلودگی هوا را محاسبه می‌کنیم؟
برای محاسبه مرگ منتسب چند پارامتر داریم که عبارتند از: جمعیت شهر، غلظت میانگین سالانه ذرات، بروز مرگ(تعداد موارد مرگ به‌طور طبیعی است که از سوی دفتر آمار و فناوری وزارت بهداشت محاسبه می‌شد) و خطر نسبی که براساس مطالعات «کوهورت» به‌دست می‌آید و البته در ایران هیچ مطالعه‌ای برای محاسبه خطر نسبی انجام نشده است. در مطالعات «کوهورت» خطر نسبی مرگ در افرادی که در معرض آلاینده‌های هوا بوده‌اند نسبت به افرادی که در معرض آلودگی هوا نبوده‌اند محاسبه می‌شود. به تازگی یکسری مطالعات «کوهورت» در ایران شروع شده و شاید 5 سال دیگر خطر نسبی در ایران دقیق محاسبه شود. سازمان بهداشت جهانی خطر نسبی را برای ایران ارائه داده که قابل استناد است ولی نمی‌توان گفت صددرصد دقیق است.

اگر یکی از ریسک فاکتورهای ابتلا به بیماری‌های قلبی و تنفسی و سرطان‌ها را آلودگی هوا در نظر بگیریم آیا می‌توان گفت آلاینده‌ها در ژن‌ها اختلال ایجاد می‌کنند؟ مطالعه‌ای در این زمینه داریم که نشان دهد آلودگی هوا به‌طور مستقیم قلب و ریه را مورد تهاجم قرار می‌دهد؟
ذرات معلق هوا باعث افزایش ریسک انفارکتوس قلبی، سکته مغزی، آریتما و تشدید نارسایی قلبی در افراد مستعد در ارتباط است؛ همچنین ذرات معلق هوا با تخریب اندوتلیال و کاهش قطر عروق خونی، افزایش فشار خون، التهاب سیستمیک و پاسخ‌های استرس اکسیداتیو و پیشروی آترواسکلرزیس در ارتباط است. ذرات معلق هوا عمدتاً از طریق سه مسیر (تغییر در عملکرد خودکار قلب، رهاسازی واسطه‌های التهابی و اکسیداتیو از ریه‌ها به داخل سیستم گردش خون پس از استنشاق ذرات و انتقال ذرات بسیار ریز و اجزای محلول ذرات به داخل سیستم گردش خون سبب بیماری‌های قلبی و عروقی می‌شوند.

اغلب سلول‌های سرطانی در طول یک بازه زمانی تقریباً طولانی ایجاد می‌شوند چگونه آلودگی هوا را به سرطان‌ها هم ربط می‌دهیم؟
تحقیقات نشان داده آلودگی‌ها در ایجاد سرطان‌ها تأثیر می‌گذارد طبق محاسبه‌ای که مؤسسه بار بیماری‌ها انجام داده 16.5 درصد از سرطان‌های ریه ناشی از آلودگی هوا بوده است.

چند درصد از مرگ‌های ناشی از بیماری‌های قلبی و تنفسی به‌خاطر هوای آلوده بوده است؟
در ایران تحقیق مستندی در این زمینه نداریم. مطالعات هم هزینه‌بر و هم زمانبر هستند در کشور در حال توسعه ما به‌خاطر افزایش مطالبه‌گری و آگاهی مردم مطالعات تازه شروع شده ولی بسیار نوپا هستند. طبق تحقیق مؤسسه «بار بیماری‌ها» 27 درصد از مرگ‌های بیماری‌های انسداد ریوی COPDبه علت مواجهه با ذرات معلق پی‌ام 2.5 است.

اگر آلودگی هوا را به‌عنوان یک ریسک فاکتور در نظر بگیریم چندمین عامل مرگ و میر در نظر گرفته می‌شود؟
بعد از فشار خون(11 میلیون مرگ)، دود سیگار(6 میلیون و 200 هزار مرگ)، قند خون(5 میلیون مرگ) و کلسترول (4.2 میلیون مرگ) به ترتیب آلودگی هوا و مواجهه با ذرات معلق که باعث 4.2 میلیون مورد مرگ در دنیا می‌شود پنجمین علت مرگ در تمام گروه‌های سنی و جنسی است.حتی نمک به‌عنوان عامل خطر مهم ابتلا به بیماری‌های قلبی در رتبه ششم قرار دارد. آلودگی هوای خانگی دهمین عامل خطر مرگ است.به‌طور کلی در دنیا مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق 2.5 میکرون مسئول 17.1 درصد مرگ‌هایی است که به علت بیماری‌های ایسکمیک قلب اتفاق می‌افتد. 14.2 درصد از سکته مغزی و 27.1 درصد انسداد مزمن ریوی به‌خاطر مواجهه با ذرات معلق 2.5 پی‌ام هستند.

چگونه می‌توان تفکیک کرد که موارد ابتلا به بیماری و مرگ و میر فقط در اثر مواجهه با ذرات معلق 2.5 پی‌ام است؟ یعنی گازهای سمی موجود در هوای آلوده منجربه مرگ نمی‌شوند؟
ذرات بزرگتر از 10 میکرون وارد ریه‌ها نمی‌شود. بعد از ذرات معلق 2.5 پی‌ام ازن داریم بین همان ریسک فاکتورها سی‌وسومین عامل خطر ازون است. گازهای COو NO2 و SO2 را داریم. پیامد هر کدام از این آلاینده‌ها متفاوت است. هر چند عوارض‌شان باهم همپوشانی دارد. در شهر تهران و کلانشهرها مشکل‌مان ذرات ریز معلق است هر چند در تابستان‌ها به خاطر ازون و NO2 مشکل داریم.

تحقیقی دارید که نشان دهد میزان مراجعه به اورژانس در شرایط اضطرار و هشدار زیاد می‌شود؟
ما یک مرگ و یک مراجعه بیمارستانی داریم وقتی آلودگی هوا افزایش پیدا می‌کند در روزهایی که وضعیت اضطراری می‌شود و ناسالم برای همه اعلام می‌شد مراجعه بیمارستانی بویژه بیماران زمینه‌ای قاعدتاً زیاد می‌شود. البته بار روانی هم تأثیر دارد چون هر کسی هر مشکلی دارد به آلودگی هوا ربط می‌دهد. محاسبه مرگ‌های منتسب به هوای آلوده را توضیح دادم اما وقتی شاخص هوا بالاتر از 150 ناسالم برای همه عنوان می‌شود یعنی بار مراجعه هم زیاد می‌شود. به‌خاطر همین وزارت بهداشت هشدار می‌دهد. به‌طور کلی همیشه وقتی غلظت آلاینده‌ها افزایش پیدا می‌کند مرگ‌های ناشی از آن زیاد می‌شود.

35