روابط دوستانه ایران عربستان؛ خیلی دور خیلی نزدیک

جمهوری اسلامی ایران همواره خواهان بهترین روابط با کشور‌های منطقه بود و این امر در اولویت‌های سیاست خارجی کشور قرار داشته است؛ این موضوع اکنون بیش از پیش دنبال می شود و دولت سیزدهم رسما اعلام کرده که توسعه روابط با همسایگان در اولویت سیاست خارجی قرار دارد.

پیرو همین موضوع پنج ماهی است که تهران و ریاض پیرو بهبود و توسعه روابط با یکدیگر رایزنی می کنند و بنا بر اعلام تاکنون مسئولان چهار دور مذاکرات بین دو کشور انجام شده که آخرین دور آن در ۲۱ سپتامبر (۳۰ شهریور) در حاشیه نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل بوده است؛ دو طرف نشست‌های مشترکی را انجام دادند و آنطور که پیداست، دور دیگری نیز به زودی برگزار شود.

در طول پنج ماه گذشته، پرونده‌های مهمی در دستور کار مذاکرات قرار گرفت و بررسی شد، تحولات سوریه، عراق، لبنان، افغانستان، شورای همکاری خلیج فارس و در نهایت جنگ عربستان علیه یمن از جمله مسائلی بودند که در این مذاکرات مورد بحث قرار گرفتند.

اخیرا سعید خطیب زاده سخنگوی وزارت امور خارجه گفته است که توافق هیئت ایرانی و عربستانی این بود که مذاکرات که در پشت درهای بسته انجام می‌شود در فضای عمومی پیگیری نشود. چهار دور مذاکره با عربستان در بغداد انجام شده است. تماس‌ها و دریافت پیام‌ها بین دو کشور بدون انقطاع ادامه داشته و دارد. در این رایزنی‌ها بیشترین تمرکز درباره موضوعات دوجانبه و منطقه‌ای و به تخصیص حوزه خلیج فارس بوده است. در همین چارچوب یمن هم بخشی از این گفت‌وگوهاست.

وی با تأکید بر اینکه سرنوشت یمن باید از طریق مردم یمن و اعمال اراده آن‌ها تعیین شود،‌ گفت:‌ آنچه که ما می‌توانیم در این زمینه انجام دهیم تسهیل این گفت‌وگوهاست و عربستان نیز باید جنگ یمن و ادامه محاصره ظالمانه مردم این کشور را متوقف کند. تلاش داریم که روابط ایران و عربستان به تحقق آرامش، صلح و ثبات در منطقه خلیج فارس کمک کند.

ایران و عربستان بعد از پنج سال در فکر بهبود روابط

اخیرا پایگاه خبری روزنامه فایننشال تایمز انگلیس در گزارشی با اشاره به مذاکرات اخیر میان تهران و ریاض، از جدی بودن عربستان در مذاکره با ایران سخن گفت. این نشریه نوشت: شاهزاده فیصل بن فرحان، وزیر خارجه عربستان در مصاحبه‌ای به فایننشال تایمز گفته است مذاکرات با ایران صمیمانه بوده است. وزیر خارجه عربستان گفته است عربستان در مذاکره با ایران جدی است؛ مسئله‌ای که نشان دهنده تمایل ریاض برای ترمیم روابط میان این دو رقیب است. این نشریه همچنین به نقل از وزیر خارجه عربستان نوشت که این کشور در حال بررسی اجازه بازگشایی کنسولگری ایران در جده است؛ اما به گفته این مقام سعودی، مذاکرات به اندازه‌ای پیشرفت نداشته است تا همه روابط دیپلماتیک به طور کامل بازگردد.

همچنین پیشتر حسین امیر عبداللهیان، وزیر امور خارجه کشورمان از مذاکره میان تهران و ریاض تقدیر کرده بود. امیر عبداللهیان گفته بود مذاکره ایران و عربستان سازنده بوده و در مسیر درست خود در حرکت است و به نفع هر دو کشور و منطقه خواهد بود.

امیرعبداللهیان همچنین گفت که موضوع یمن مسئله‌ای است که بین یمن و عربستان جریان دارد و جمهوری اسلامی ایران دخالتی در آن ندارد. ما هر راه حلی را برای مسئله یمن صرفا مبتنی بر راهکار سیاسی می‌دانیم. اما ما همواره از گفت‌وگو‌های منطقه‌ای استقبال کرده ایم از جمله از گفت‌وگو با عربستان سعودی. ما گفت‌وگو‌های جدیدی را شروع کرده ایم و فکر می‌کنم در مسیر خوبی قرار دارد. جمهوری اسلامی ایران از ابتدا راه کار نظامی در قبال یمن را مردود اعلام کرد و راه حل سیاسی ارائه داد.

چه چیزی تهران و ریاض را به سمت بهبود روابط برد؟

کامران کرمی کارشناس مسائل منطقه معتقد است که متغیر‌ها و عوامل متعددی باعث شد تا عربستان به سمت مذاکره و تنش زدایی با ایران گام بردارد؛ نخستین متغیر فشار‌های آمریکا بر عربستان برای تصمیم‌گیری و گفت‌وگو با تهران بوده است. وعده‌های «جو بایدن» رئیس جمهور آمریکا تحت فشار ماجرای قتل «جمال خاشقچی» برای بازبینی روابط آمریکا و عربستان، تعلیق فروش تسلیحات، پایین آوردن سطح ولیعهد عربستان با وزیر دفاع آمریکا و خروج سامانه‌های پاتریوت از پایگاه ملک سلمان از جمله مواردی بود که از زمان روی کار آمدن بایدن در دستور کار دولت آمریکا قرار گرفت و عربستان ناچار شد به سمت تنش زدایی با بازیگرانی همانند ایران، ترکیه و قطر حرکت کند.

کرمی ادامه داد: عربستان در ابتدا از اوایل ژانویه ۲۰۲۱ تنش‌زدایی خود را با قطر شروع کرد. در ادامه پالس‌هایی را به سمت ترکیه فرستاد و در نهایت مذاکره با ایران را مطرح کرد. متغیر دوم در بازبینی سعودی‌ها برای توسعه روابط با کشور‌های منطقه از جمله ایران تهدیدی جانشینی ولیعهد عربستان است، طی این مدت زمزمه‌هایی مبنی بر حمایت آمریکایی‌ها از «محمد بن نایف» ولیعهد سابق عربستان وجود داشت. این فشار‌ها باعث شد تا «محمدبن سلمان» ولیعهد کنونی احساس کند که تنش در روابط با کشور‌های منطقه تهدیدی برای آینده پادشاهی اوست و ناگزیر شود به سمت تنش زدایی با بازیگران و کاستن از سطح تنش‌ها حرکت کند تا موقعیت با ثبات‌تری در داخل عربستان برای خود ایجاد کند.

کارشناس مسائل منطقه تصریح کرد: بسیاری از طرح‌های اقتصادی و اصلاحات اجتماعی عربستان مبتنی بر «چشم انداز ۲۰۳۰» تحت الشعاع کاهش قیمت نفت و پاندمی کرونا قرار گرفت. بن سلمان با این چشم انداز در عربستان مورد استقبال قرار گرفته بود و لغو این پروژه‌ها در این شرایط می‌تواند موقعیت بن سلمان را تهدید کند. متغیر سوم تاثیرگذار در سیاست‌های اخیر ریاض فروکش کردن سطح بحران در منطقه است. کانون‌های بحران بین ایران و عربستان همانند سوریه، عراق و تا حدودی یمن تنش چندانی در روابط تهران ریاض نداشتند و به نظر می‌رسد چشم اندازی برای حل و فصل تدریجی تنش بین دو کشور ایجاد شده است.

احمد دستمالچیان سفیر اسبق ایران در لبنان و اردن می گوید که جمهوری اسلامی ایران همواره خواهان این بود که بهترین روابط را با کشور‌های منطقه داشته باشد و این جزو اولویت‌های سیاست خارجی اش بوده است. چنانکه در سخت‌ترین شرایط از جمله در زمان جنگ تحمیلی تلاش کرده که با کشور‌های منطقه از جمله حوزه خلیج فارس رابطه و تعامل داشته باشد. در دولت سیزدهم نیز تعامل و ارتباط با همسایگان از اهمیت جدی برخوردار است.

وی افزود: با توجه به تجربیات سال‌های اخیر به نظر می‌رسد که در حال حاضر عربستان به نوعی در برابر واقعیت‌های موجود منطقه قرار گرفته و به این نتیجه رسیده که نمی‌تواند تخم مرغ هایش را در سبد یک کشور خارجی فرامنطقه قرار دهد و اعتماد یک طرفه به قدرت‌های بزرگ سرنوشت خوبی ندارد. عربستان در تحولات لبنان، سوریه، قطر و یمن با شکست روبرو شد و اکنون نیز شاهد این است که دیگر همچون گذشته آمریکا از او در مباحثی چون موضوع جنگ یمن حمایت نمی‌کند، بنابراین با توجه به این واقعیت‌ها تصمیم گرفته که رویکرد جدیدی اتخاذ کند. در همین چارچوب تاکنون چهار دور مذاکرات بین مقامات ایران و عربستان برگزار شده و به نظر می‌رسد مقامات دو کشور نسبت به روند این مذاکرات امیدوار هستند.

چرا عراق میزبان مذاکرات ایران و عربستان است؟

از اردیبهشت ماه که تهران و ریاض به فکر بهبود روابط خود افتاده اند، عراق میزبانی از رایزنی های آنها را بر عهده گرفته است؛ خطیب زاده سخنگوی وزارت خارجه با بیان اینکه بغداد، میزبان خوبی برای مذاکرات ایران و عربستان بوده است، گفت: تا جایی که امکان داشته باشد ضرورتی برای تغییر مکان گفت‌وگوها وجود ندارد. گفت‌وگوها به مسیر جدی‌تر وارد شده است و باید اجازه دهیم که گفت‌وگوها مسیر خود را طی کنند. ایران تداوم سیاستش همواره وجود داشته است و معتقد است که گفت‌وگو بین کشورهای منطقه از جمله ایران و عربستان می‌تواند یکی از ستون‌های مهم صلح و ثبات در منطقه خلیج فارس باشد.

کرمی کارشناس مسائل منطقه درباره نقش عراق در میانجی‌ گری ایران و عربستان، گفت: عراق در دوره نخست وزیری «مصطفی الکاظمی» توانست نقش خود را در این زمینه ایفا کند. در دوره‌های گذشته نخست وزیران عراق چندان مورد اعتماد عربستان نبودند، اما الکاظمی توانست به عنوان یک نخست وزیر بی‌طرف عمل کرده و تا حدی مورد توجه عربستان قرار گیرد. عراق به دنبال بازیابی نقش منطقه‌ای خود است، بحث پروژه شام جدید و نزدیک شدن به کشور‌های عربی و ایجاد بالانس در روابط با کشور‌های عربی از جمله اقداماتی بود که نگاه عربستان را به سمت عراق را جلب کرد.

وی افزود: در این مذاکرات شاهد گشایش روابط ایران و عربستان هستیم و دو کشور متمایل به بازگشایی کنسولگری‌های خود هستند، همچنین تامین امنیت دریایی در خلیج فارس و بازگرداندن سوریه به اتحادیه عرب محور‌های مذاکرات دو طرف است. اصلی‌ترین نتایج ملموس این مذاکرات از سرگیری روابط دوجانبه و امنیت دریایی خلیج فارس است.

حسن هانی زاده کارشناس مسائل منطقه هم درباره انگیزه‌های بغداد برای وساطت بین تهران و ریاض، گفت: همه دولت‌های گذشته و دولت فعلی عراق تلاش کردند تا اختلافات ایران با آمریکا و عربستان بر مسائل داخلی عراق تاثیر نگذارد. دولت مصطفی الکاظمی تلاشش بر این است که حداقل در حوزه منطقه‌ای، اختلافات ایران و عربستان کاهش پیدا کند تا عراق صحنه تقابل بین دو کشور نباشد. ایران در بین مردم عراق نفوذ معنوی دارد، ولی عربستان از طریق دلار‌های نفتی بین برخی طوایف عراقی تلاش دارد تا علیه ایران جریان‌سازی کند.

محور و گره های مذاکرات تهران و ریاض کدام است؟

کرمی کارشناس مسائل منطقه می گوید: مقدمات مذاکرات بین دو کشور عمدتا ناظر بر دو سطح مهم است؛ سطح اول روابط دوجانبه و سطح دوم مسائل منطقه ای؛ اما در خصوص جزئیات این دو سطح گمانه زنی‌های بعضا متفاوتی مطرح شده است. اما بطور کلی و بر مبنای برخی پالس ها، اظهار نظر‌ها و گمانه زنی‌ها می‌توان گفت که تهران و ریاض در خصوص سطح اول یعنی روابط دوجانبه بر سر مسائلی، چون چگونگی از سرگیری روابط مبنی بر بازگشایی سفارتخانه‌ها یا کنسولگری‌های دو کشور تبادل نظر کرده‌اند. حج و افزایش سهمیه‌های ایران و نتایج کمیته حقیقت یاب حج سال ۱۳۹۴ از دیگر موارد مطروحه در گفت‌وگوها بوده است.

کرمی ادامه داد: در خصوص سطح دوم یعنی منطقه‌ای هم مسئله بحران یمن اصلی‌ترین محور گفت وگوهاست. همچنین بررسی تحولات سوریه و بازگشت آن به اتحادیه عرب، مسئله عادی سازی روابط عربی با رژیم صهیونیستی نیز دیگر محور‌های گفت‌وگو بوده است. بحث بر سر امنیت دریایی در خلیج فارس، چگونگی بازگشت ایران به تولید نفت در اوپک نیز دیگر محور مهم در سطح منطقه‌ای است. به نظر می‌رسد که حادث شدن تحولات افغانستان و بازگشت طالبان به قدرت نیز می‌تواند موضوع مهمی در روابط دو کشور باشد.

کارشناسان معتقدند که گره اصلی روابط مسئله کلیدی و تعیین کننده اعتمادسازی است که دو کشور فاصله زیادی با آن دارند. سوء برداشت‌ها و تصویر ناصحیح از یکدیگر باعث شده تا هرگونه کنش یکی از طرفین به مثابه اقدامی علیه کشور دیگر مطرح باشد. در واقع به تعبیر روانشناسان سیاسی، دو کشور دچار اختلال ادراکی هستند که مانع از فهم واقع بینانه از یکدیگر شده است.

دومین گره که در امتداد با گره اول است، مسئله موازنه سازی است که از دید عربستان سعودی ایران در حال بلعیدن جهان عرب است. تا زمانی که خطای ادراکی جای خود را به برداشت واقع بینانه ندهد و شاهد بازگشت موازنه به روابط دو کشور نباشیم، هرگونه مذاکره تا زمانی که تبدیل به یک چارچوب مبتنی بر توافقنامه امنیت منطقه‌ای نشود، صرفا در حد مدیریت تنش باقی خواهد ماند و با تغییر فضای موازنه در سطح منطقه ای، مجددا شاهد بازگشت دو کشور به فضای منازعه و تنش گسترده خواهیم بود.

هانی زاده کارشناس مسائل منطقه هم با اشاره به مسائلی که بین تهران و ریاض حل نشده است، گفت که موضوع یمن از جمله مسائل پیچیده‌ای است که هنوز دو کشور درباره آن به تفاهم لازم نرسیده اند؛ عربستان سعی می‌کند بدون دادن کوچکترین امتیازی به مردم یمن و دولت این کشور جنگ را به پایان ببرد، اما این موضوع قابل پذیرش نیست، چراکه باید مشخص شود که دولت آینده یمن توسط چه گروهی اداره خواهد شد.

تهران و ریاض؛ چند گام تا بازگشایی سفارتخانه ها؟

همانطور که گفته شد؛ بهبود روابط با ریاض، در چارچوب سیاست کلی دولت سیزدهم برای بهبود روابط با همسایگان قابل تفسیر و ارزیابی است، همکاری با کشور‌های منطقه از جمله عربستان برای حل برخی بحران‌های منطقه‌ای یک دستور کار مهم برای دولت آقای رئیسی است و این دولت برخلاف دولت گذشته که به روابط با غرب توجه بیشتری می‌داد، سعی دارد با کشور‌های پیرامونی ایران مخصوصا کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس رابطه متوازنی داشته باشد. اگر چه مذاکرات ایران و عربستان در دولت دوازدهم شروع شده، ولی روند مذاکرات در این دولت سرعت گرفته و تاکنون برخی از مشکلات حل شده است.

ناظران بر این باورند با توجه به سیگنال‌هایی که مقامات دو کشور از مذاکرات تهران و ریاض می‌دهند و عدم مخالفت کشور‌های بزرگی چون آمریکا، با این مسئله به نظر می‌رسد که در آینده احتمالا شاهد تغییر و تحولاتی در روابط ایران و عربستان باشیم. کشور‌های منطقه باید درک کنند که امنیت وارداتی و خریدنی نیست، بلکه یک مقوله جمعی است که باید برای تحقق آن همکاری دست جمعی صورت بگیرد، امنیت پایه توسعه و عمران در منطقه است و اگر کشور‌های این منطقه می‌خواهند رشدی در منطقه حاصل شود چاره‌ای جز این ندارند که با یکدیگر مذاکره کنند و به یک همکاری دست جمعی برسند.

منبع: باشگاه خبرنگاران جوان

66