ایران زیر بلیط چین رفت؟/ چه دادیم و چه نگرفتیم که باید می گرفتیم

رییس جمهوری اسلامی ایران در حالی در راس هیاتی بلندپایه به چین سفر کرد که تحریم های آمریکا در حال ورود به فاز سال پایانی دولت بایدن است که جنگ اقتصادی به ایران تحمیل شده بود. از جمله اقدامات آمریکایی ها در ماه اخیر، فشار بر بانک های عراقی برای ایجاد نظارت بر روند تبدیل دینار به دلار در عراق است. از سوی دیگر و همزمان با ناتوانی دولت سیزدهم از احیای برجام و رفع تحریم ها، تلاش برای فروش نفت به چین به عنوان تنها مسیر صادراتی ایران، و در ازای آن واردات انواع کالاهای صنعتی و خدماتی از جمله تبدیل نفت به ۴ میلیون مسکن، که در نهایت تفاهمنامه مذکور به جایی نرسید، سفر رئیسی به چین را رقم زد.

فروش نفت ایران به چین در رقابت با روسیه

به نوشته استریت تایمز، ایران برای فروش نفت خود به چین، قیمت را شکسته و برای رقابت با نفت روسیه ۵ تا ۷ دلار در هر بشکه ارزان تر از نفت عرضه شده روسیه، تخفیف می دهد. برخی گزارش ها حاکی است طی هفته های گذشته فروش نفت ایران از حدود ۱ میلیون بشکه فراتر رفته و به رقم ۱.۵ میلیون بشکه در روز رسیده است. طبق برآورد شرکت "کپلر" ایران حدود ۹۳ میلیون بشکه نفت خام در خلیج فارس و سواحل سنگاپور ذخیره کرده است.

آمار رسمی چین تنها سه ماه واردات نفت از ایران از اواخر سال ۲۰۲۰ را نشان می دهد که شامل ژانویه و مه سال ۲۰۲۲ است اما آمارهای منابع دیگر جریان پایدار واردات نفت از ایران به چین را نشان می دهد. طبق آمار شرکت تحقیقاتی کپلر، واردات پس از افت اندک در آوریل، در ماه‌های مه و ژوئن، بیش از ۷۰۰ هزار بشکه در روز بوده است. شرکت مشاوره FGE می‌گوید نفت اورال روسیه تا حدودی بازار چین را تصرف کرده است.

به گفته معامله‌گران، نفت ایران حدود ۱۰ دلار در هر بشکه پایین‌تر از قیمت نفت برنت، قیمت گذاری شده تا با محموله های نفت اورال که قرار است در اوت به چین تحویل داده شوند، برابری کند. پیش از جنگ در اوکراین، نفت ایران با چهار تا پنج دلار تخفیف در هر بشکه عرضه می شد.

ایران نفت را با ۳۰ درصد تخفیف به چین می فروشد

به گفته مقامات داخلی، چین قرار است ۴۰۰ میلیارد دلار در ایران سرمایه‌گذاری کند. به گزارش نشریه فارن پالیسی آمریکا، ۲۸۰ میلیارد دلار این سرمایه‌گذاری در صنعت نفت و گاز و ۱۲۰ میلیارد دلار در صنعت حمل و نقل است. بخش مهم دیگر این سرمایه‌گذاری به صنعت خودرو مربوط می‌شود و قرار است سهم خودروهای چینی در بازار ایران بیشتر شود.

همچنین گفته شده که چین نفت و گاز ایران را با ۳۰ درصد تخفیف می‌خرد و برای بازپرداخت پول نفت ایران دو سال مهلت دارد. نکته دیگر اینکه چین می‌تواند بازپرداخت بدهی نفتی خود را با یوان چین انجام دهد. امتیاز دیگری که به چین داده شده این است که دو سوم مبلغ خرید نفت و گاز، نقد خواهد بود و یک سوم به شکل کالا و خدمات یا به عبارتی تهاتر نفت با کالا.

نقاط مثبت بیانیه ایران و چین در دولت رئیسی

سابقه قرارداد ۲۵ ساله ایران و چین به ۵ماه بعد از برجام و انعقاد قرارداد ۲۵ ساله بین ایران و چین برای توسعه همکاری ها در سال۱۳۹۴ و به دنبال سفر رئیس جمهور چین باز می‌گردد. در آن سال بیانیه مشترکی میان روسای جمهور ایران و چین منعقد شد (متن بیانیه ۱۳۹۴) که از نظر کارشناسان تفاوت های محسوسی با بیانیه امسال روسای جمهور ایران و چین دارد. (متن بیانیه ۱۴۰۱). در زیر تلاش شده، نظرات کارشناسان درباره نقاط مثبت و انتقادی این بیانیه ها در معرض دیدگاه مخاطبان قرار گیرد.

همکاری چین برای اصلاح حکمرانی سیاسی ایران

در تفاهم نامه رئیس جمهور ایران و چین بر توافق «برای به اشتراک گذاری بیشتر تجارب در حوزه‌های حکمرانی، اصلاح و توسعه» تفاهم صورت گرفته است. مشخص نیست در شرایطی که اصول حاکمیت در کشور ما با آنان تفاوت بنیادین دارد و اعتراضات سراسری در ایران پایان یافته، چین، چگونه در اصلاح حکمرانی به ایران کمک خواهد کرد یا انتظار ایران از درخواست کمک چین، برای اصلاح حکمرانی چه بوده است؟

امکان بی تفاوتی ایران و چین به تحولات جهانی

در یکی از بندهای تفاهم نامه ایران-چین به این موضوع اشاره شده است که « ایران و چین، صرف نظر از تغییر و تحول شرایط بین المللی، به تقویت روابط دوجانبه و ارتقای همکاری جامع راهبردی همه‌جانبه متعهد خواهند ماند.» این موضوع در شرایطی مطرح می شود که مهمترین مولفه جهانی اثرگذار بر روابط چین با ایران، تحریم های امریکا برای همکاری شرکت های چینی با ایران است که روند انتقال ارز بین دو کشور را از سال۱۳۹۸ مختل کرده است. حال آنکه در سال۱۴۰۱ نیز، کلیه توافقات چین با ایران با پیش فرض قرار دادن تحریم های امریکا انجام شده و مشخص نیست چگونه چین قصد خود را برای نادیده گرفتن تحریم های امریکا علیه ایران عملی خواهد کرد. موضوعی که صراحتا در بیانیه مشترک به رفع، برداشتن، دور زدن تحریم ها یا اجرای تعهدات برجامی به عنوان یکی از اعضای برجام، اشاره نکرده است.

تعهد متقابل ایران و چین برای عدم دخالت در امور داخلی یکدیگر

معنای این بند از بیانیه که صراحتا به این نکته اشاره شده «طرف ایرانی، تعهد خود به سیاست چین واحد را ادامه می‌دهد»،آن است که ایران در مسئله تایوان، از سیاست چین در مقابل امریکا حمایت خواهد کرد. از سوی دیگر ایران به طور پیشدستانه و غیررسمی، حق هرگونه حمایت از مسلمانان چینی را که در سالهای گذشته به عنوان اقلیت مذهبی در چین تحت فشار بودند، در این متن حقوقی منتفی کرده است. این موضوع در بند دیگری از بیانیه حول محور « همه دولت‌ها باید به الگوهای بومی حکمرانی دموکراتیک در کشورهای مختلف احترام بگذارند» تاکید شده است. در سوی مقابل چین هیچ موضوع گیری نسبت به بیانیه شورای همکاری خلیج فارس انجام نداده است که در آن، چین حاکمیت عرب‌ها بر جزایر ایرانی را به رسمیت شناخته بود. هیچ نشانه ای در بیانیه ۱۴۰۱ از به رسمیت شناختن حاکمیت ایران بر جزایر سه گانه از سوی چین، دیده نمی شود.

تشویق اندیشه‌های اعتدال‌گرایانه

در بخشی از بیانیه چین و ایران به تاکید دو طرف بر « توسعه و تشویق اندیشه‌های اعتدال‌گرایانه با هدف کاهش ریشه ای فضای حیاتی تروریسم» تاکید شده است. دو طرف معنای خود را از «اندیشه های اعتدال گرایانه» مشخص نکردند و مشخص نیست تعریف طرفین از تندروی چه بوده است.

دولت چین از ادای هرگونه فرایض دینی مانند نماز و روزه و همچنین رعایت حجاب و پوشش اسلامی و بلند بودن ریش و پرهیز از نوشیدن مشروبات الکلی یا مطالعه کتاب‌ها و مقالات دربارهٔ اسلام مخالفت می‌کند و آن را مصداق نمایش جلوه‌های دینی و فرهنگی و در ردیف رفتارهای «افراط گرایانه» قرار می‌دهد و به شدت با آنان مخالفت می‌کند. مسلمانان اویغور دوبار در سال‌های ۱۹۳۳ و ۱۹۴۴ با کمک استالین موفق شدند استقلال خود را پس بگیرند و خود را «جمهوری اول ترکستان شرقی» بنامند. اما چین، با استفاده از عِرق مذهبی مسلمانان وابسته به دولت چین، که آن‌ها هم اویغورها را کافر می‌پنداشتند،استقلال جمهوری ترکستان شرقی را در هم کوبید.«جمهوری دوم ترکستان شرقی» هم به همین سرنوشت دچار شد. با این تفاوت که این بار میان جامعه اویغور که بخشی طرفدار شوروی و بخشی هوادار ترکیه بودند اختلاف افتاد و در این اختلافات، این چین بود که کنترل منطقه اویغورنشین را در دست گرفت و از سال ۱۹۴۹ تا کنون با مشت آهنین بر آن حکومت کرده‌است.

توافق برای برگزاری نشست های مشترک

در بیانیه ایران و چین برای برگزاری نشست های مشترک در حوزه های مختلف در سال میلادی۲۰۳۰ توافق شده است. نشست کمیته مشترک تجاری و اقتصادی ایران - چین در سال ۲۰۲۳ در تهران، دعوت از ۵۰ شخصیت برجسته از احزاب سیاسی، رسانه‌ها و اندیشکده‌ها برای تبادل تجارب و دیدگاه‌ها در مورد حکمرانی به‌صورت متقابل در سال۲۰۳۰، اعطای ۱۰۰ بورسیه تحصیلی برای استادان زبان چینی به طرف ایرانی، نشست کارگروه مشترک امور امنیت عمومی و داخلی دو کشور را در سال ۲۰۲۳ در پکن، از جمله نشست های توافق شده برای برگزاری آن بوده است. توافق برای اجرای این نشست ها، عملی ترین جزء بیانیه مشترک دو رئیس جمهور است.

اگرچه سیاست همسایگی رئیسی در نزدیک شدن به چین برای مقابله با تحریم های امریکا در جریان است، اما بررسی رفتار چین در مواجهه با ایران، از درنظر گرفتن ملاحظات امریکا در تحریم ایران، از سوی چین خبر می دهد

تفاوت بیانیه ایران و چین در سال ۱۳۹۴ و ۱۴۰۱

تفاوت دو بیانیه به شرایط نظام بین‌الملل در دو برهه زمانی ۱۳۹۴ و ۱۴۰۱ باز می گردد. در سال۱۳۹۴، ایران توانسته بود با انعقاد برجام، تحریم های مالی آمریکا و همچنین تحریم های سازمان ملل را لغو و امکان تجارت با دنیا را فراهم کند. از این رهگذر، فراهم شدن شرایط انتقال پول به ایران و همچنین دسترسی ایران به منابع ارزی خود در سایر کشورها، زمینه ها برای توسعه همکاری ها با چین و روسیه را فراهم آورد. چه آنکه تا قبل از برجام، امکان توسعه همکاری ها با چین، فراهم نبود. اما در سال۱۴۰۱ در شرایطی، تلاش برای برقراری روابط تجاری با چین صورت می گیرد که ایران در نقطه ضعف فشار تحریمی امریکا قرار دارد .

تلاش دولت سیزدهم برای صادرات نفت به چین و چگونگی بازگشت ارز حاصل از صادرات، مسیر بیانیه پایانی را به مبادله کالا در برابر فروش نفت سوق داده است. مسیری که چینی ها با درنظر گرفتن شرایط تحریم های آمریکا علیه ایران و بدون اینکه ضربه ای به روابط چین و آمریکا وارد سازد، به دنبال بهره برداری از شرایط فشار تحریم ها به ایران هستند. بقای تحریم ها در چنین شرایطی دست ایران را برای دریافت امتیازات بیشتر از چین کوتاه کرده تا جائیکه مقایسه بیانیه سال ۱۳۹۴ و ۱۴۰۱، نمایانگر، عقب نشینی از دست برتر ایران در ستانده ها از چین بوده است.

رسمیت به حضور چین در معادلات منطقه ای خاورمیانه

در هیچ یک از بندهای بیانیه سال۱۳۹۴، از حضور چین در معادلات خاورمیانه استقبال نشده است اما دولت رئیسی در بندهای مختلف بیانیه سال۱۴۰۱، حضور چین را در معادلات خاورمیانه به عنوان کشوری فرامنطقه ای، به رسمیت شناخته است. این موضوع که با سیاست خارجی ایران در عدم دخالت نیروهای فرامنطقه ای در امور خاورمیانه مغایرت داشته و مشخص نیست چگونه دولت سیزدهم چنین امتیاز بزرگی را به چین برای مداخله در امور کشورهای خاورمیانه داده است.

عدم تمایل چین برای اجرای برجام

در بیانیه مشترک رئیسی و شی جین‌پینگ در سال۱۴۰۱ بر خلاف بیانیه ۱۳۹۴ حسن روحانی با رئیس جمهور چین، تاکیدی بر اجرای «برنامه جامع همکاری‌های مشترک ۲۵ساله» یا برجام نشده است. چه آنکه دولت رئیسی تعهدی را برای همکاری چین در جهت پیشبرد مدرن سازی راکتور آب سنگین اراک انجام نداده است. این در حالی است که در بیانیه۱۴۰۱ صرفا به «برداشته شدن همه تحریم‌های مربوطه به‌گونه‌ای قابل راستی‌آزمایی اشاره شده تا از سرگیری اجرای کامل و مؤثر برجام تسهیل شود» اما در هیچ یک از بندهای بیانیه ۱۴۰۱، چین از سوی ایران ملزم به لغو یک طرفه تحریم های امریکا نشده و همه توافقات با توجه به بقای این تحریم ها، منعقد شده است.

عدم تمایل چین برای حضور ایران در کریدور اقتصادی جاده ابریشم

اسنادی از جمله « یادداشت تفاهم بین دولت ایران و چین درخصوص ایجاد مشترک کمربند اقتصادی جاده ابریشم و راه ابریشم دریایی قرن ۲۱» در بیانیه سال۱۳۹۴ جزء تعهدات چین در برابر ایران بود که بعد از حذف ایران از کمربند اقتصادی جاده ابریشم ، دولت سیزدهم نیز در سفر ابراهیم رئیسی نتوانسته از مواضع سال۱۳۹۴ ایران دفاع کند و هیچ نشانه ای از تمایل چین برای حضور ایران در کریدور اقتصادی جاده ابریشم به چشم نمی خورد.

اعلام نظر مبهم در باره اسرائیل در بیانیه مشترک

از مهمترین نکات این بیانیه، نام بردن از «دولت اسرائیل» در بیانیه مشترک با چین است. این اقدام در حالی صورت گرفت که در هیچ یک از بیانیه های صادره از سوی جمهوری اسلامی، اسرائیل به رسمیت شناخته نشده و چین نیز در این بیانیه مواضع صریحی در مواجه با اسرائیل نگرفته اما این بار، در متنی حقوقی، این اقدام عجیب با اظهار نظر درباره تاسیسات اتمی رژیم صهیونیستی صورت پذیرفته است.

محدودشدن همکاری های نظامی به برگزاری رزمایش و آموزش نیروها

در بیانیه۱۴۰۱، گسترش همکاری دفاعی چین با ایران صرفا به « برگزاری تمرین‌های مشترک نظامی، آموزش و همچنین آموزش پرسنل» محدود شده است. اگرچه در این بیانیه به طور کلی به تقویت ارتباطات راهبردی بین بخش‌های دفاعی و تبادلات و همکاری نیروهای نظامی در همه سطوح، به طور کلی اشاره شده است. این درحالی است که در بیانیه۱۳۹۴، به طور مشخص بر ارتقا سطح همکاریهای نیروهای مسلح دو کشور را از طریق مکانیسم های همکاری در زمینه آموزش نیروی انسانی، مبارزه با تروریسم و تبادل اطلاعات، تجهیزات و فناوری» تاکید شده بود.

سکوت در برابر امتیازات عضویت ایران در بانک سرمایه گذاری زیرساخت آسیا

در بیانیه مشترک رئیسی با رئیس جمهور چین درباره آنچه در توافق۱۳۹۴،به عضویت ایران در بانک سرمایه گذاری زیرساخت آسیا منجر شد، سکوت شده است. ایران عضو موسس این بانک است که با ابتکار چین و عضویت کشورهای آسیایی ایجاد شده است. برخی بانک سرمایه‌گذاری زیر بنایی آسیا را رقیب جدی برای بانک جهانی، صندوق بین‌المللی پول و بانک توسعهٔ آسیا که تحت تسلط کشورهایی مانند آمریکا قرار دارند، می‌دانند. ایران یکی از سهامداران و اعضای هیئت مؤسس این بانک است.

استقبال ایران از لغو یک طرفه روادید

در بیانیه ۱۴۰۱، لغو ویزای ایران برای چینی ها به عنوان امتیازی مهم از سوی طرف ایرانی مورد استقبال قرار گرفته اما هیچ نشانه ای از چانه زنی ایران برای لغو ویزای چین برای تجار ایرانی به چشم نمی خورد.چه آنکه غالب مسافران از ایران به چین با انگیزه های تجاری به سفر می روند و غالب مسافران چین به ایران با انگیزه های گردشگری وارد ایران می شوند و نیاز ایران برای سهولت در تردد تجار ایرانی بیشتر از طرف چینی است.

به رسمیت شناختن حق دارا بودن بمب اتمی امریکا

در بیانیه۱۴۰۱ دولت ایران رسما حقوق کشورهای عضو «پیمان عدم اشاعه» را به رسمیت شناخته است که ضرورتی به تصریح چنین موضوعی نبوده است. در حالی که در بیانیه۱۳۹۴، آنچه دولت ایران با چین بر سر آن توافق کرد « ایجاد منطقه عاری از سلاح‌های کشتار جمعی» بوده است. این پیمان کشورهای جهان را به دو طبقه برخوردار (کشورهای دارای سلاح هسته‌ای) و غیربرخوردار (کشورهای فاقد سلاح هسته‌ای) تقسیم می‌کند. طبق تعریف کشورهای برخوردار، شامل کشورهایی هستند که تا پیش از اول ژانویه ۱۹۶۷ برابر با ۱۱ دی ۱۳۴۷ سلاح هسته‌ای یا دیگر وسایل منفجره هسته‌ای را تولید و منفجر کرده باشند طبق این تعریف چین، فرانسه، روسیه، انگلیس و آمریکا (اعضای دائمی شورای امنیت) به‌طور رسمی دارای سلاح هسته‌ای شدند.

توافق ۲۵ساله با چین بدون برجام ممکن است؟

اگرچه سیاست همسایگی رئیسی در نزدیک شدن به چین برای مقابله با تحریم های امریکا در جریان است، اما بررسی رفتار چین در مواجهه با ایران، از درنظر گرفتن ملاحظات امریکا در تحریم ایران، از سوی چین خبر می دهد. مهرداد عباد عضو هیئت نمایندگان اتاق تهران گفت: «سفر رئیسی به چین بدون احیای برجام جنبه نمایشی دارد». به نظر می‌رسد این اظهارنظر به نگرانی شرکت‌ها و مقامات دولت چین در مورد واکنش‌های ایالات متحده اشاره دارد.

واردات ایالات متحده آمریکا از چین در سال ۲۰۲۲ به بیش از ۵۳۷ میلیارد دلار رسید، در حالی که آمریکا در این سال تنها ۱۵۴ میلیارد دلار کالا و خدمات به چین صادر کرد. این حجم عظیم تراز منفی تجاری، سود قابل توجهی برای پکن به همراه داشته و آمریکا را به بزرگ‌ترین شریک تجاری چین بدل ساخته است، شریکی که نقشی حیاتی در برون رفت اقتصاد غول سرخ صنعتی از رکود پساکرونا بر عهده دارد و چین ابداً مایل نیست تا این روابط تجاری پرسود را قربانی رابطه با کشورهای کم‌اهمیت‌تر برای خودش کند.

ابراهیم رئیسی در مقاله‌ای در روزنامه مردم (پیپیلز دیلی) چین نوشت: «دوستان قدیمی بهترین شرکا برای همکاری‌های آینده هستند» به گزارش رسانه‌های نزدیک به دولت، در سفر رئیس جمهور به چین ۲۰ سند همکاری معادل ۱۲ میلیارد دلار در حوزه‌های مختلف به امضاء رسید.

مرور معادلات تجاری جهانی و روابط کشورهای با یکدیگر،امیدها برای مشارکت چین در پروژه های سنگین اقتصادی در ایران را که از ریسک بالای تحریم های ایران برخوردارند، کاهش می دهد.موضوعی که به نظر می رسد باید آنچه از سیاست های دو کشور اعلام می شود تا عملیاتی شدن آن، تفاوت اساسی بگذاریم.