امامان جمعه دوره قاجار و پهلوی، مجیزگوی حکومت و دور از رنج های مردم بودند

پیشنهاد برگزاری نمازجمعه توسط مرحوم آیت الله طالقانی ارائه شد و حضرت امام خمینی (س)، این مهم را به خود ایشان سپرد و بدین ترتیب در ۵ مرداد ۱۳۵۸ برابر با سوم رمضان سال ۱۳۹۹ اولین نماز جمعه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به امامت مرحوم آیت الله طالقانی در دانشگاه تهران برگزار شد.

واگذاری این تکلیف عظیم و سنگین در آن برهه حساس بر عهده آیت الله طالقانی که زبان گویایی برای بازگو نمودن حقایق داشت، امری خطیر به حساب می آمد. انبوه جمعیتی که در آن روز تکبیر گویان به نماز جمعه هجوم آوردند، در واقع سنگ بنای یکی از مهمترین عوامل حفظ و تداوم انقلاب بود و از آن پس نماز جمعه در کوران حوادث و بویژه در رابطه با پشتیبانی همه جانبه جنگ تحمیلی، نقشی بسیار ارزنده و انسانی ایفا کرد.

به مناسبت فرارسیدن ۵ مرداد سالروز برگزاری اولین نماز جمعه پس از انقلاب به بررسی سابقه برگزاری نماز جمعه در تاریخ ایران پرداختیم:

* دوران صفویه؛ آغاز برگزاری نماز جمعه

سابقه برگزاری نماز جمعه این فریضه عبادی ـ سیاسی به عصر صفویان بازمی گردد،‌ نماز جمعه از جمله فرایضی بود که با رسمیت یافتن مذهب تشیع بوسیله صفویان به تدریج و به خاطر برخی ملاحظات سیاسی و مذهبی برای نخستین بار در سطح کلان در ایران برگزار شد. این ملاحظات ناشی از طعنه های مذهبی عثمانی ها و تلاش علما و دولت صفوی برای یک دست سازی عقاید مردم و ایجاد حس هم بستگی بود.

در این دوران مناصب مذهبی مانند شیخ‌الاسلامی مناصبی دولتی بود، امام جمعه نیز به نوعی منصب دولتی بود که از سوی شاه و حکومت انتخاب می‌شد.

* نماز جمعه در دوره قاجار

در دوره قاجار امامت جمعه مانند دوره صفویه، منصبی حکومتی به حساب می‌آمد. اما بعد از مدتی با کاهش اعتبار مباحث مذهبی، به تدریج اهمیت مسائل سیاسی و مذهبی از دست رفت. این کاهش اعتبار که از زمان افشاریه به دلیل سیاست زدگی نادر شاه اتفاق افتاده بود، ادامه داشت. علاوه بر آن ساختار سیاسی حکومت ایلی قاجاریه، برای پذیرش موقعیت علما در مجموعه هیات حاکم، ناسازگار بود و نمی‌توانست موقعیت آن‌ها را بپذیرد.

اولین امام جمعه در دوران قاجار، مرحوم میر عبدالباقی خاتون آبادی بود که در شهر اصفهان نماز جمعه برگزار می‌کرد. نام بسیاری از ائمه جمعه شهرهای بزرگ مانند تهران، اصفهان و مشهد در طول دوره قاجاری ثبت شده است.

بیش‌‌تر ائمه جمعه اصفهان و تهران، از خاندان خاتون ‌آبادی بودند و این مساله موروثی بودن امام جمعه در این دوران را اثبات می‌کند. در چنین وضعی روشن بود که بحث «عدالت» و عادل بودن امام جمعه کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد و مباحث موروثی و فامیلی مطرح می‌شود.

در دوران قاجار در بعضی موارد، امامان جمعه آلت دست حاکمان قرار می‌گرفتند که این مورد در زمان ناصر الدین شاه بیشتر دیده می‌شود.

بی‌‌توجهی امام جمعه به شرایط لازم در دوره قاجار و وابسته شدن آنان به حکومت، سبب بی‌‌اعتمادی مردم به آنان شد. در این شرایط، مردم مراجع دینی مستقل را ترجیح می‌‌دادند و امام جمعه‌ها نیز خود را مقابل مردم و مدافع حکومت می‌دانستند، هرچند که در دوران مشروطه برخی از امامان جمعه در مقابل حکومت استبدادی قرار گرفتند ولی تعداد آن‌ها زیاد نیست.

بنابراین در این دوره نیز مضامین خطبه‌ها همچون دوران صفویه اشاره خاصی به شرایط سیاسی، اجتماعی و معیشتی مردم نداشت اما در دوران مشروطه که اطلاع چندانی از آن در دسترس نیست، روحانیون بیشتر در عرصه‌های سیاسی حضور یافتند اما تاثیر چندان خاصی بر روند خطبه‌های کلی در کشور نداشتند.

از سوی دیگر این جریان موروثی بودن و خویشاوندی میان امام جمعه‌ها و حاکمان باعث شده مردم از امام جمعه‌ها دلسرد شوند و علمای مستقلی را برای خود در نظر بگیرند.

* نماز جمعه در دوره پهلوی

در دوران پهلوی نیز، نماز جمعه به‌ همان سبک و سیاق دوره قاجار و صفویه ادامه یافت، هرچند که میزان اهمیتش به دلیل گرایش بیش از حد پهلوی به غرب، بسیار کاهش می‌یابد، بنابراین در این دوران چندان توجهی به برگزاری نماز جمعه در شهرها نمی‌شد، خصوصا در کلان شهری مانند تهران این موضوع کاملا آشکار بود اما در دیگر شهرها همچنان نماز جمعه از مقبولیت عام برخوردار بود.

در این دوران اولین کسی که خواهان تجدید نظر در نماز جمعه بود، شهید نواب صفوی است. او اعتقاد داشت که باید در زمان برگزاری نماز جمعه شاه و سران حکومت در آن حضور داشته باشند و به این وسیله اهمیت نماز جمعه بیشتر نمایان شود.

در انتخاب امام جمعه نیز، چندان توجه دقیقی انجام نمی‌شد، جالب توجه آنکه آخرین امام جمعه دوره پهلوی، سید حسن امامی فرزند میرزا ابوالقاسم امامی بود. او در لوزان سوئیس در رشته حقوق درس خوانده و یکی از دلایل انتخاب‌اش بخاطر همین نسبتش بوده است.

البته این ارث از نسل میرمحمدصالح خاتون‌آبادی به ابوالقاسم رسید و در ‌نهایت به امامی تحویل داده شد. با توجه به ویژگی‌های امامی مانند تحصیل در غرب و گرایش به تفکرات روشنفکرانه، از جانب دربار نیز جهت انتخاب او به امام جمعه تاکید بیشتری صورت می‌گرفت. گفتنی است فعالیتهای سیاسی پدربزرگ وی مربوط به عضویت او در لژهای فراماسونری است.

* اولین نماز جمعه پس از انقلاب

اولین نماز جمعه پس از انقلاب اسلامی ۵ مرداد ۱۳۵۸ برابر با سوم رمضان سال ۱۳۹۹ ه.ق در شهر تهران به امامت آیت‌الله طالقانی در دانشگاه تهران برگزار شد، واگذاری این تکلیف عظیم و سنگین در آن برهه حساس بر عهده آیت الله طالقانی که زبان گویایی برای بازگو نمودن حقایق داشت، امری خطیر به حساب می آمد.

انبوه جمعیتی که در آن روز تکبیر گویان به نماز جمعه هجوم آوردند، در واقع سنگ بنای یکی از مهمترین عوامل حفظ و تداوم انقلاب بود و از آن پس نماز جمعه در کوران حوادث و به‌ویژه در رابطه با پشتیبانی همه‌جانبه جنگ تحمیلی، نقشی بسیار ارزنده و انسانی ایفا کرد.

تاپیش از انقلاب ائمه جمعه به دلیل دوری از مردم باعث شده بودند که جامعه از نماز جمعه دور شود ولی این فریضه عبادی ـ سیاسی، پس از سرنگونی رژیم پهلوی به دلیل رویکرد انقلابی توانست جایگاه خود را به دست آورد و مورد استقبال مردم قرار گیرد.

از آنجایی که نماز جمعه نقش بسزایی در خنثی کردن نقشه های دشمنان دارد؛ بدخواهان ایران همواره درصدد بودند تا به این فریضه عبادی ـ سیاسی ضربه وارد کنند که از جمله آن می‌توان به بمب گذاری در حین ایراد خطبه‌های نماز جمعه تهران به امامت حضرت‌آیت الله خامنه ای اشاره کرد.

اقداماتی که نه تنها تاکنون بی‌ثمر مانده بلکه باعث گرایش بیشتر مردم به این فریضه عبادی ـ سیاسی شده است.