روند آستانه چیست؟/ در مذاکرات امروز تهران با اردوغان و پوتین چه می‌گذرد؟

بعد از آغاز بحران سوریه در سال 2011 و طمع برخی از قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی برای کسب منافع سیاسی و امنیتی خود، این بحران از یک بحران داخلی به بحرانی منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل شد؛ به‌طوری‌که کشورهای مختلف با رویکردهای ویژه خود درگیر این بحران شدند. این دخالت‌های خارجی زمینه‌ساز قدرت‌یابی گروه‌های تکفیری و بحرانی‌تر شدن نه‌تنها سوریه شد بلکه کل منطقه غرب آسیا را فراگرفت و به کشورهای همسایه نیز تسری پیدا کرد. اما با مقاومت ارتش سوریه و حمایت‌های محور مقاومت و به‌ویژه جمهوری اسلامی ایران، به‌تدریج نظام سوریه توانست قدرت خود را بازیابد و بحرانی را که می‌رفت منجر به تضعیف سوریه در منطقه غرب آسیا شود، با ناکامی مواجه کند.

روند آستانه چگونه شکل گرفت؟

در این میان عدم موفقیت چشم‌گیر روندهای صلح سوریه همچون طرح اتحادیه عرب (2011-2012)، طرح دوستان سوریه (2012)، ابتکار روسیه (2012)، طرح کوفی عنان (2012)، طرح سازمان ملل موسوم به روند ژنو (از 2012 تاکنون)، روند وین (2015)، کنفرانس ریاض (2015) و نشست لوزان (2016) زمینه را برای ارائه ابتکار جدیدی در دسامبر 2016، برای صلح سوریه موسوم به «روند آستانه» فراهم کرد.

مذاکرات آستانه از بهمن سال 1395 با ابتکار عمل جمهوری اسلامی ایران و روسیه و همراهی ترکیه، به منظور حل و فصل منازعات سوریه و پایان بخشیدن به بحران این کشور آغاز شد. در واقع آتش بس فراگیری که از 10 دی سال 1395 (30 دسامبر 2016) با توافق میان دولت سوریه و گروهی از مخالفان مسلح برقرار شد، مقدمه‌ای برای آغاز مذاکرات آستانه بود که طی آن، برای نخستین بار نمایندگان دولت سوریه با نمایندگانی از گروه‌های مخالف مسلح به‌طور مستقیم رایزنی کردند.

البته لازم به یادآوری است در آتش ‌بس فراگیری که از دهم دی ماه سال 1395 با هدف فراهم کردن زمینه حمایت از راهکار سیاسى براى حل بحران سوریه برقرار شد، گروه‌هاى تروریستى «داعش» و «جبهه النصره» و گروه‌هاى مرتبط با آنها از دایره این آتش‌بس بیرون نهاده شدند.

پس از گذشت شش سال از آغاز بحران شوم سوریه در سال 2011  ، سرانجام در روزهای چهارم و پنجم بهمن 1395 (23 و24 ژانویه 2017) برای نخستین بار دو طرف اصلی جنگ یعنی نمایندگان دولت قانونی سوریه و نمایندگان گروه‌های اصلی معارضین مسلح در «آستانه» پایتخت جمهوری قزاقستان بر سر یک میز نشستند تا به یک راهکار سیاسی برای حل این بحران برسند.

هیئت نمایندگی جمهوری اسلامی ایران، هیئت نمایندگی مسکو، هیئت نمایندگی ترکیه، هیئت نمایندگی دولت سوریه، هیئت اعزامی مخالفان نظام سوریه و نمایندگانی از سازمان ملل و ... از جمله شرکت‌کنندگان در مذاکرات «آستانه 1» بودند. هرچند برگزاری نخستین مذاکرات مستقیم بین هیئت واحد مخالفان مسلح سوریه و نمایندگان رسمی دمشق با میانجی‌گری سه کشور ضامن حفظ آتش بس در این سوریه، یعنی روسیه، ایران و ترکیه، چندان آسان نبود، اما دستاورد ارزشمند «آستانه1» پذیرش این واقعیت از سوی همه طرفین بود که تلاش‌ها برای نشاندن هیئت نمایندگی دولت سوریه و مخالفان آن بر سر یک میز، مثبت و نتیجه ‌بخش بوده است.

دستاوردهای روند آستانه

این روند با ارائه پیشنهاد‌هایی همچون مناطق کاهش تنش در مناطق چهارگانه و آتش‌بس‌های متعدد میان نظام سوریه و گروهای معارض، به‌تدریج توانست به دستاوردهای مثبتی دست یابد و بی‌تردید روند آستانه را می‌توان موفق‌ترین روند صلح سوریه در ابعاد داخلی و منطقه‌ای و بین‌المللی بحران سوریه معرفی کرد.

حضور سه کشور مؤثر در عرصه میدانی و سیاسی سوریه یعنی ایران، روسیه و ترکیه در روند آستانه موجب آن شده که تصمیمات اتخاذ شده در این روند از قابلیت اجرایی برخوردار باشد. این در حالی است که سایر روندهای مطرح شده برای بحران سوریه، بیشتر تصمیم‌گیری یک سری از بازیگران با تأثیرگذاری کم در این کشور بود که اکثر این بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی خود بخشی از زمینه‌های بحران آفرینی در سوریه بوده‌اند.

بر همین اساس یکی از نقاط عطف روند آستانه از ابتدا تاکنون این است که یک ساز و کار و شیوه‌ای ایجاد شده که تاکنون شاهد آن نبوده‌ایم. به ویژه در 5 دهه گذشته اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها و کشورهایی همچون انگلیس و فرانسه نقش اصلی در تحولات منطقه ایفا می‌کردند و تلاش داشتند بازیگر نقش اول طرح‌ها و پروژه‌های خاورمیانه به ویژه غرب آسیا باشند.  اما آنچه که در حال حاضر در اجلاس‌های آستانه حاصل شده است، به معنی روندی بدون حضور کشورهای غربی است و این در حالی است که خود آنها تلاش‌های بسیاری کردند تا بتوانند در این صحنه حضوری جدی داشته و نقش آفرین باشند. از جمله اقداماتی که غرب و آمریکا برای برهم زدن روند آستانه انجام داده‌اند تلاش برای اختلاف‌افکنی میان ایران و روسیه و ترکیه و سوریه بوده است.

درواقع ایران و روسیه و ترکیه در این مسئله اتفاق نظر دارند که روند آستانه حاوی این پیام است که آنها می توانند بدون نقش مستقیم آمریکا پرونده سوریه را حل کنند.

از بارزترین موفقیت های این فرآیند رسیدن به توافق‌هایی در خصوص آتش بس، ایجاد مناطق کاهش نزاع، توافق ادلب و ایجاد کمیته قانون اساسی بوده است.

ناظران معتقدند که یکی از علل موفقیت روند آستانه، قائل بودن نقش ویژه و متناسب با واقعیت‌های سیاسی و میدانی برای نظام سوریه بوده است. این در حالی است که روندهای دیگر بیش از قائل بودن این نقش برای نظام سوریه، به دنبال نادیده گرفتن آن بودند. اگرچه نظام سوریه از ارکان این روند نیست ولی مشارکت فعالی در آن دارد و ارکان این روند به‌خصوص ایران و روسیه از این مشارکت حمایت می‌کنند.

دولت سیزدهم یکی از محورهای سیاست خارجی خود را تقویت همکاری با کشورهای همسایه و منطقه اعلام کرده است و ترکیه و روسیه دو کشور مهم در این زمینه هستند

نقش محوری ایران در حل سیاسی بحران سوریه

اولین اجلاس «سران کشورهای ضامن روند آستانه»، به دنبال برگزاری نشست‌های مقدماتی که با حضور طرف‌های درگیر و نمایندگان ایران، روسیه و ترکیه، به منظور برقراری آتش‌بس و یافتن راه‌حل سیاسی برای بحران سوریه در آستانه قزاقستان برگزار شده بود، اول آذر سال 1396 با حضور روسای جمهور این سه کشور در سوچی روسیه تشکیل شد.

اما «هفتمین اجلاس سران کشورهای ضامن روند آستانه» قرار است با حضور سید «ابراهیم رئیسی» رئیس جمهور کشورمان، «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهوری روسیه و «رجب طیب اردوغان» رئیس جمهوری ترکیه  عصر روز سه‌شنبه (28 تیر) در تهران برگزار شود.

«حسین امیر عبداللهیان»  وزیر امور خارجه ایران در این زمینه اعلام کرد که مسئله کاهش تنش در مناطق درگیری، بازگشت آوارگان سوری و نیز مسئله کمک به ثبات و امنیت سوریه در دستور کار این نشست سه جانبه است.

این سه کشور تاکنون هجده بار مذاکرات آستانه را با هدف بررسی مسائل بشردوستانه، تقویت اعتماد و هماهنگی برای انجام اقداماتی در راستای توسعه روند صلح و حل و فصل بحران سوریه برگزار کرده‌اند. در همه این مذاکرات بر لزوم حفظ حاکمیت، استقلال و تمامیت ارضی سوریه و ادامه روند آتش بس تاکید شده است.

از سویی تاکنون شش نشست نیز در سطح روسای جمهور ایران، روسیه و ترکیه برگزار شده است. نشست سوچی در اول آذر 96، نشست آنکارا در 15 فروردین 97، نشست تهران در 16 شهریور 97، نشست سوچی در 25 بهمن 97، نشست آنکارا در 25 شهریور 98 و نشست مجازی و فوق العاده تهران در 11 تیر 99 در سطح سران سه کشور برگزار شده است. هفتمین نشست هم امروز در تهران با حضور آیت الله رئیسی، پوتین و اردوغان برگزار می‌شود.

در کنار برگزاری این نشست، دیدارهای دو جانبه رئیس جمهور ایران با سران روسیه و ترکیه نیز برگزار می‌شود. دولت سیزدهم یکی از محورهای سیاست خارجی خود را تقویت همکاری با کشورهای همسایه و منطقه اعلام کرده است و ترکیه و روسیه دو کشور مهم در این زمینه هستند.

ایران و روسیه درصدد تهیه سند همکاری 20 ساله هستند و بر ضرورت توسعه همکاری‌های اقتصادی و شکل دهی فضای جدید اقتصادی میان دو کشور تاکید دارند. از سویی همکاری امنیتی ایران و روسیه در بحران‌های منطقه غرب آسیا و همگرایی‌های مشترک امنیتی این دو بازیگر ثبات ساز در جنگ داخلی سوریه نشان دهنده وجود ظرفیت‌های گسترده همکاری‌های ضد تروریستی و ثبات سازی راهبردی بین این دو کشور است. رئیسی و پوتین تاکنون دو بار با یکدیگر دیدار داشته و امروز هم دیدار سوم آنها برگزار می‌شود.

در اینجا همچنین باید به نقش کشورمان در روند آستانه اشاره کنیم که همواره یکی از طرف‌های محوری این مذاکرات بوده و علی رغم همه چالش‌ها و تنش‌هایی که میان آنکارا و دمشق وجود دارد، در کنار روسیه تلاش کرده تا حضور ترکیه در روند آستانه را حفظ کند.

برخلاف اکثر روندهای حل بحران سوریه، جمهوری اسلامی ایران از ارکان اصلی روند آستانه است. آمریکا و کشورهای محافظه‌کار منطقه غرب آسیا تلاش داشتند با حذف ایران از عرصه سوریه، اهداف تهاجمی خود را در این کشور اجرایی کنند و همین امر روندهای موسوم به صلح را در سوریه به شکست می‌کشاند. اما محوری کردن نقش ایران در روند آستانه به‌نوعی به مشروعیت این روند افزوده است.

البته با وجود همه دستاوردهای روند آستانه باید به برخی چالش‌های پیش روی آن که از ابتدا نیز وجود داشته اشاره کنیم. برخلاف جمهوری اسلامی ایران که اهداف خود را همسو با نظام سوریه تعریف کرده است، سایر بازیگران به ویژه ترکیه اهداف دیگری نیز از این روند دنبال می‌کنند که نتیجه آن گاها منجر به تأخیر افتادن برخی از تصمیمات مؤثر در بحران سوریه شده است. همچنین ترکیه به حمایت از گروه‌های معارض سوریه ادامه می‌دهد و به غیر از داعش، سایر گروه‌های افراطی فعال در سوریه را جزء گروه‌های تروریستی نمی‌داند.

علاوه بر آن ترکیه به دلیل منافع خاص در موضوع کردها و تلاش برای گسترش نفوذ خود در شمال سوریه، گاهاً اقدام به یک‌جانبه‌گرایی می‌نماید که با روح چندجانبه گرایی روند آستانه در تعارض است. از نمونه‌ اقدامات بارز آنکارا در این زمینه می‌توان به عملیات‌های نظامی آن در شمال سوریه اشاره کرد.

اما به طور کلی فرآیند عمومی روند آستانه به کاهش سطح بحران سوریه کمک کرده و دستاوردهای آن بیشتر از چالش‌ها و ناکامی‌ها بوده است و کشورهای حاضر در روند آستانه می‌بایست در حفظ آن تلاش نمایند و برای ادامه مسیر، تامل بیشتری داشته باشند.