داعش به صحنه قدرت بازگشت

 تام اوکانر نویسنده ارشد سیاست خارجی و معاون سردبیر امنیت ملی و سیاست خارجی نیوزویک در تازه ترین نوشتار به سراغ توسعه دامنه فعالیت های داعش رفته و می نویسد:  با توجه بیشتر بین‌المللی به جنگ جاری در نوار غزه، گروه تروریستی داعش که خود را دولت اسلامی می خواند به طور پیوسته عملیات‌های خود را در سراسر جهان افزایش داده و زمینه را برای احیای یک آشوب جهانی فراهم می‌کند.

داعش به عنوان یک  تهدید پنهان روز جمعه مسئولیت قتل عام در یک کنسرت در حومه مسکو را برعهده گرفت. این مرگبارترین حمله شبه نظامیان در خاک روسیه از زمان بحران گروگان گیری در سالن تئاتر در سال 2002 در پایتخت روسیه بود. کارشناسان و مقامات هشدار می دهند که عملیات بعدی داعش می تواند تقریباً هر کسی از جمله شهروندان آمریکایی را هدف قرار دهد.

تنها یک روز قبل از حمله، ژنرال مایکل کوریلا، فرمانده فرماندهی مرکزی ایالات متحده، به قانونگذاران در کنگره گفت که «داعش-خراسان توانایی و اراده حمله به منافع ایالات متحده و غرب در خارج از کشور را در کمتر از شش ماه بدون هیچ هشداری حفظ کرده است.» هفته‌ها پیش از آن، سفارت ایالات متحده در مسکو از اتباع ایالات متحده خواسته بود که از حضور در رویدادهای شلوغ به شمول کنسرت‌ها پرهیز کنند.

حمله اخیر دوباره سرفصل اخبار بین المللی را به نیروهای رادیکالی اختصاص داد که همین یک دهه پیش خلافت خودخوانده خود را به سرزمینی به وسعت کشور پرتقال اعلام کرده بودند. با این حال، ریشه های تلاش برای احیای مجدد داعش مدتی است که دوباره جان گرفته و به دنبال توسعه است. داعش خراسان به‌ویژه در کشور اصلی خود در افغانستان فعال بوده و از این کشور تحت کنترل طالبان برای انجام حملات در داخل و علیه همسایگان ایران و پاکستان استفاده می‌کند. شبه نظامیان این گروه همچنین شروع به گسترش عملیات خود در خارج از منطقه کردند و روسیه، آلمان، ترکیه و تاجیکستان اخیراً ادعا کرده اند که موفق شده اند برخی عملیات های داعش خراسان را شناسایی و مهار کنند.

امیره جادون، استاد دانشگاه کلمسون کارولینای جنوبی که مرتباً با دولت ایالات متحده در مورد موضوعات ضد تروریسم در تماس بوده است، به نیوزویک گفت: افزایش اخیر فعالیت های داعش خراسان، تحولی نیست که یک شبه رخ داده باشد. داعش نشان داده از چندسال قبل برای چنین رویکرد چندجانبه ای برنامه ریزی کرده بوده است.

از فرانسه تا چین و فراتر از آن

داعش هرگز از جاه طلبی های بین المللی خود نه دست کشیده و نه سرافکنده بود و البته شاخه خراسان آن به ویژه در انتقال آمادگی ها برای گسترش کمپین خود بسیار پر سر و صدا بوده است. این گروه در مقاله‌ای در شماره این ماه مجله صدای خراسان داعش گفت که قلمرو اسلام هرگز محدود به افغانستان نیست، بلکه بسیار گسترده‌تر است.

نویسنده این مطلب در ادامه نوشته بود: «سرزمین اسلام همان سرزمینی است که مسلمانان با فداکاری های خود به دست آوردند که آفریقا را در بر می گیرد، از ترکستان شرقی شروع می شود و تا تاجیکستان، ازبکستان، آذربایجان می رود . این محدوده تا چچن و داغستان و از ترکیه تا اندلس و کشورهای خاورمیانه، پاکستان، افغانستان، هند و بسیاری مناطق دیگر گسترش می‌یابد.» این مقاله در ادامه یک مرز از خلافت خودخوانده در جنوب فرانسه را ترسیم کرد و البته اشاره کرد که اندونزی و استرالیا و بخش هایی از روسیه و کشورهای دارای جمعیت مسلمان در آسیای مرکزی و البته  منطقه سین کیانگ چین را هم شامل می شود.

پیام‌های داعش خراسان طیف گسترده‌ای از دشمنان از جمله دونالد ترامپ و جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا، شی جین پینگ، رئیس‌جمهور چین، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه و همچنین رهبران حماس و به‌ویژه طالبان را مورد حمله قرار داده است.

قبرستان امپراتوری ها

در حالی که افغانستان ممکن است در حد و اندازه دسترسی داعش خراسان  نباشد اما  به نظر می رسد که پایگاه عملیات این گروه است. این گروه برای اولین بار در جریان ریشه دواندن سریع در خاورمیانه در یک کشور جنگ زده ظاهر شد و پس از آن هم با دولت وقت افغانستان که مورد حمایت آمریکا بود و هم با طالبان درگیری هایی داشت.

زمانی که پایگاه‌های اصلی داعش در عراق و سوریه در نتیجه مجموعه‌ای از کمپین‌های حمله جداگانه‌ای که توسط نیروهای محلی با حمایت ائتلاف ایالات متحده یا  روسیه و ایران انجام می‌شد، سقوط کرد، این گروه از قبل شروع به ایجاد زمینه‌های انتقال  تمرکز خود به افغانستان کرده بود. افغانستان به دلیل تاریخچه شکست‌هایی که بر قدرت‌های مهاجم مانند امپراتوری بریتانیا، اتحاد جماهیر شوروی و ایالات متحده تحمیل کرده، از دیرباز به عنوان «قبرستان امپراتوری‌ها» شناخته می‌شد.

زمانی که ارتش ایالات متحده از کمپین حضور دو دهه ای خود در افغانستان در اوت 2021 عقب نشینی کرد، این کار را با تضمین ادامه مبارزه با گروه های شبه نظامی مانند القاعده و داعش انجام داد. اما داعش علیرغم اینکه هدف یک کمپین نظامی هم بوده اما همچنان در حال گسترش است.

داعش خراسان خروج نیروهای آمریکایی را با انجام یک بمب گذاری انتحاری در فرودگاه بین المللی حامد کرزی کابل که منجر به کشته شدن 13 نظامی آمریکایی و حدود 170 غیرنظامی افغان شد، جشن گرفت. این گروه به سرعت نیروهای خود را بسیج کرد تا از قابلیت مانور جدید خود برای پیشبرد مأموریتی استفاده کند که بر خلاف ماموریت طالبان، بسیار فراتر از مرزهای افغانستان است.

امیره جادون، استاد دانشگاه کلمسون کارولینای جنوبی می گوید: «به دنبال تسلط طالبان، داعش خراسان استراتژی جاه طلبانه خود را برای «بین المللی کردن» دستور کار خود فعال کرد. اقدامی  که به نظر می رسد مستقیماً در میان مخاطبان در سراسر آسیای جنوبی و مرکزی و همچنین افراد دورتر طنین انداز شده است.

کالین کلارک، محقق ارشد در مرکز سوفان مستقر در نیویورک که مکرراً با مقامات ایالات متحده در مورد مسائل ضد تروریسم کار کرده است، به نیوزویک گفت که حضور رو به رشد داعش خراسان  در افغانستان را عاملی کلیدی می‌داند که به افزایش توانایی آن کمک می‌کند.

کلارک گفت: «طالبان تنها نیروی ضد تروریستی داخل افغانستان است که تلاش می کند داعش خراسان را از همان جا مهار کند. در حال حاضر ایالات متحده در این کشور نیست و طالبان هم برای اداره امور کشور با سختی های بسیاری دست و پنجه نرم می کند. می توان گفت که طالبان شبه نظامیان تاثیرگذاری بودند اما امروز در مبارزه با تروریست ها و شبه نظامیان آنقدر توانمند نیستند. داعش خراسان حالا یک تهدید مهم است و حملات و  توطئه های آن در خارج از افغانستان از خاورمیانه تا اروپا نشان می دهد که این گروه هنوز هم قصد دارد حملاتی را انجام دهد و البته ظاهرا توانایی این کار را هم دارد.»

روابط بین واشنگتن، مسکو و گروه های اسلام گرا پیچیده است و به آخرین اقدامات جنگ سرد برمی گردد. هنگامی که اتحاد جماهیر شوروی در سال 1979 به دنبال نجات یک دولت اقماری در افغانستان از طریق مداخله مستقیم نظامی بود، ایالات متحده برای مقابله با کرملین به حمایت از ائتلاف گسترده ای از شورشیان که در نهایت پس از یک دهه پیروز شدند، روی آورد. اتحاد جماهیر شوروی تنها دو سال بعد از این تاریخ فروپاشید.

این مجاهدین وارد جنگ داخلی شدند که منجر به ظهور طالبان و القاعده شد. پس از حملات 11 سپتامبر 2001 که توسط رهبر القاعده و کهنه سرباز جنگ افغانستان و شوروی اسامه بن لادن سازماندهی شد، ایالات متحده طولانی ترین جنگ خود را علیه افغانستان آغاز کرد، جایی که القاعده توسط طالبان پناه گرفته بود. در آن تاریخ، ولادیمیر پوتین که هنوز به نیمه نخست دوره ریاست جمهوری خود نرسیده بود، اولین رهبر خارجی بود که به کاخ سفید به خاطر حمله تاریخی به خاک ایالات متحده تسلیت گفت.

با این حال، برخلاف ایالات متحده، جنگ روسیه علیه اسلام‌گرایان همیشه نزدیک‌تر بوده است. در طول سه دهه گذشته، روسیه دو جنگ علیه جدایی‌طلبان چچنی اسلام‌گرا در قلمرو خود به راه انداخته و به دنبال حمایت از جمهوری‌های شوروی سابق در سرکوب فعالیت‌های جهادی در آسیای مرکزی بوده است.

مسکو با توجه به ظهور شبه نظامیان اسلامگرا پس از مداخلات تحت رهبری ایالات متحده در عراق و لیبی، مداخله نظامی خارجی بی سابقه ای را در حمایت از بشار اسد، رئیس جمهور سوریه علیه شورشیان، که برخی از آنها توسط واشنگتن حمایت می شدند، در بحبوحه گسترش داعش در سال 2015 انجام داد. نیروهای آمریکایی و روسی هر دو در حمایت از اهداف متضاد تا به امروز در سوریه باقی مانده‌اند و مسکو نفوذ خود را در سایر مناطق آسیب‌پذیر داعش مانند خطوط مقدم جبهه فعال‌تر منطقه ساحل آفریقا دو برابر کرده است.

با توجه به اهمیت ژئوپلیتیک روسیه، جمعیت مسلمان زیاد آن و درگیری بین ایدئولوژی اسلام گرای فوق محافظه کار داعش و گرایش های سنتی مسیحی ارتدوکس روسی، نیروهای به اصطلاح جهادی مدت هاست که مسکو را مورد توجه خود قرار داده اند.

لوکاس وبر، یکی از بنیانگذاران شبکه تحقیقاتی میلیتنت وایر، به نیوزویک گفت: «روسیه از روزهای اولیه تشکیل «دولت اسلامی»، دشمن اصلی داعش بوده است. در سال 2014، ابوبکر البغدادی خلیفه سابق،  روسیه را به عنوان دشمن اصلی در کنار ایالات متحده معرفی کرد. روسیه از طریق مداخله نظامی در سوریه و سراسر آفریقا، روابطش با طالبان و چندین سیاست دیگر توجه داعش را به خود جلب کرده است. مسکو به عنوان یک مرکز قدرت برای آنچه داعش آن را «شرق صلیبی» نامیده است، در نظر گرفته می شود.

دشمن دور از دسترس

در حالی که انتظار می‌رود روسیه تا حد زیادی پاسخی سخت به حمله شبه‌نظامیان در مسکو بدهد، ضربه زدن به ریشه‌های داعش چالشی دست نیافتنی است.

وبر گفت: «آنچه واضح است این است که داعش قصد و توانایی های خود را برای هدایت عملیات های خارجی در مقیاس قابل توجهی حفظ می کند. سقوط آخرین بقایای خلافت ارضی در سال 2019 در واقع یک شکست بزرگ بود، اما داعش صبور است و توانایی انجام حملات و تحریک حامیان خود را به اعمال خشونت حفظ می کند.»

افتخار فردوس، روزنامه نگار و استاد مدعو در دانشگاه قائد اعظم در پاکستان، به نیوزویک گفت که یکی از مخرب ترین ویژگی های داعش این است که دوره های بیش فعالی و نیمه خواب زمستانی را بسته به شرایط پشت سرهم و به شکل متناوب پیگیری می کند. آنچه هرکدام از این دوره ها را مشخص می کند یا شرایط محلی است و یا روندهای جهانی.

فردوس گفت: «یکی از مزایای اصلی که داعش خراسان حفظ کرده است، توانایی آشکار آن در ایجاد شبکه در کشورهای مختلف از طریق افراد متعلق به جوامع قومی مختلف است. این امر در سطح سازمانی با حملاتی که در سوریه برنامه ریزی شده، در افغانستان تمرین می شود و در ایران یا ترکیه انجام می شود قابل مشاهده است.  این عامل فراملی  تاثیرگذار بر داعش خراسان، مقابله با قابلیت های عملیاتی این گروه را برای کشورها بسیار دشوار می کند.

فعالیت های داعش خراسان در مرحله دوم تاثیرهایی هم بر روابط منطقه ای داشته است. فعالیت های این گروه توانسته است از بی اعتمادی بین افغانستان، پاکستان، ایران و تاجیکستان سوء استفاده کند و تنش ها را در میان کشورهایی که یکدیگر را به پناه دادن به شبه نظامیان متهم می کنند، برانگیخته است.

فردوس در این باره می گوید :  با شبکه‌های مالی پیچیده، کمپین‌های تبلیغاتی فعال در سرتاسر جهان و طیف گسترده‌ای از اهداف، شاید بزرگترین دارایی این گروه غیرقابل پیش‌بینی بودن و توانایی آن برای سرمایه‌گذاری بر تحولات منطقه ای است. این رویه برخلاف سایر گروه‌های شبه‌نظامی است که دارای دستورالعمل‌های دقیق هستند.

فردوس افزود: «دولت‌های ایالات متحده و غرب فضای محدودی برای مقابله با داعش خراسان به طور کلی دارند. بی اعتمادی متقابل بین کشورهای همسایه، فراتر از ارزیابی صرف از فعالیت‌های داعش خراسان در میدان، امکان انجام همکاری‌های امنیتی یکپارچه و واقعی بین ایالات متحده و متحدان و دولت‌های منطقه را به نحو مؤثری دشوار می‌کند».