امیر امارات به من گفت آقای خاتمی نه تنها برای «ایران»، بلکه برای ما کشورهای عربی جنوب خلیج فارس هم امنیت به ارمغان آورده/ ما باید به سمت تنش زدایی از رابطه با کشورهای همسایه و اعتمادسازی حرکت کنیم

در منطقه پرخبر و پرآشوب غرب آسیا معادله های جاری پس از هفت اکتبر 2023 و آغاز جنگ غزه تغییرات بسیاری را تجربه کرده است. سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نیز هم بر این تحولات تأثیرگذار بوده و هم از آن تاثیر پذیرفته است. پس از حمله رژیم اسرائیل به مقر دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران در دمشق، پایتخت سوریه و پاسخ ایران که نخستین پاسخ مستقیم تهران به تل آویو بود تحلیل های بسیاری درباره تغییر سطح تخاصم میان ایران و اسرائیل منتشر شد و البته در چند هفته اخیر، برخی مقام های نظامی و سیاسی هم از احتمال تغییر دکترین هسته ای ایران در صورت اقدام تهدید آمیز جدی اسرائیل در این حوزه خبر دادند.

با سیدمحمد صدر، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام درباره این تحولات گفت و گوی کوتاهی داشتیم:

اخیرا سخنانی درباره تغییر دکترین هسته ای ایران زده می شود که آخرین مورد آن از سوی کمال خرازی، رئیس شورای راهبردی روابط خارجی بود . آیا این مسئله را با هماهنگی در سطح بالای نظام می دانید یا موضع گیری های پراکنده افراد؟

من اطلاع دقیقی درباره منشاء این صحبت ها و اظهارنظرها ندارم. تا جایی که من اطلاع دارم در این حوزه سخنان و موضع گیری های رهبر نظام تعیین کننده است. ایشان بارها تولید، نگهداری و استفاده از سلاح هسته ای را حرام اعلام کرده اند. اینکه برخی دوستان بر چه مبنایی سخنانی را درباره تغییر دکترین هسته ای جمهوری اسلامی ایران مطرح می کنند، اطلاع ندارم و شاید اشاره هایی دریافت کرده باشند.

در همین زمینه برخی تغییر سطح تهدید از سوی اسرائیل را مبنایی مناسب برای تغییر دکترین هسته ای ایران می دانند و حتی آن را توجیه کننده تغییر فتوا هم می دانند. تا چه اندازه با چنین تعبیری موافق هستید؟

البته این طبیعی است که زمانی که دشمن شما را تهدید می کند، باید پاسخ مناسب را بدهید و هر اقدام او را با اقدام مشابه یا شدیدتر پاسخ بدهید. اگر اسرائیل روزی تصمیم به حمله به تاسیسات هسته ای ایران بگیرد با عکس العمل شدیدی رو به رو خواهد شد.

طرف مقابل هم در بحث تغییر دکترین هسته ای ایران وجود دارد که منتقد این اظهارنظرها است و آن را کمک به روایت سازی اسرائیل درباره ماهیت غیر صلح آمیز برنامه هسته ای ایران می داند. فکر می کنید این نگرانی تا چه اندازه با توجه به تجربه ای که از پرونده هسته ای ایران داریم به جا است؟

تبلیغات اسرائیل درباره ماهیت برنامه هسته ای ایران یک چیز است و واقعیت چیز دیگری. تاکنون بارها چه آژانس بین المللی انرژی اتمی و چه دستگاه های اطلاعاتی آمریکا به صلح آمیز بودن برنامه هسته ای ایران اذعان داشته اند. بنابراین، در این موضوع چندان نباید به تبلیغات اسرائیل درباره ماهیت برنامه هسته ای ایران توجه کرد. همیشه این موضوع صادق است که نوع فعالیت های یک کشور را شرایط تعیین می کند و باید دید که در چه شرایطی قرار داریم.

پس از اتفاق های به وجود آمده میان ایران و رژیم اسرائیل بحث بازدارندگی ایران بسیار مطرح شده است. مولفه های بازدارندگی را برای یک کشور چگونه تعریف می کنید؟ آیا جمهوری اسلامی ایران موفق به آنچه که احیای بازدارندگی کشور نامیده می شود، شد؟

بازدارندگی عمدتا با میزان قدرت هر کشور در ارتباط است. بعد نظامی یکی از ابعاد قدرتی است و نه همه آن. طبیعی است که اقتصاد قوی، تکنولوژی قوی، روابط بین المللی قوی و حمایت مردمی از عناصر مهم در تعریف حد و حدود قدرت یک نظام سیاسی است.

در پاسخ به بخش دوم سوال شما باید بگویم که ما توانستیم با واکنشی که به حمله رژیم اسرائیل به مقر دیپلماتیک ایران در سوریه داشتیم این بازدارندگی را احیاء کنیم.

با توجه به سخن شما که معتقد هستید ایران توانسته این توان بازدارندگی را احیا کند، برای تثبیت آن چه باید کرد؟

 سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران باید در جهت رشد و تقویت عواملی که در پاسخ به سوال قبل اشاره کردم باید حرکت کند. مهم ترین مسأله این است که باید جایگاه بین المللی ایران را افزایش داد، روابط ایران با کشورهای موثر در قدرت در ابعاد مختلف باید گسترش پیدا کند، روابط ما در حوزه سیاست خارجی نباید محدود به چند کشور باشد و باید تلاش کنیم که چه ارتباط با دولت ها و چه افکار عمومی کشورهای مختلف را دنبال کنیم.

مسأله غزه و عکس العمل هایی که در کشورهای اروپایی، کانادا، استرالیا و آمریکا شاهد آن هستیم نشان دهنده این است که افکار عمومی یک فاکتور بسیار مهم و تاثیر گذار است. اعتراض های صورت گرفته به خصوص اعتراض هایی که از سوی دانشجویان در سراسر جهان نسبت به سیاست های رژیم اسرائیل صورت می گیرد، نشان می دهد که افکار عمومی می تواند بر روی سیاست های رئیس جمهور ایالات متحده که از حامیان اصلی اسرائیل است هم تاثیر خود را می گذارد.

شما در مصاحبه های خود مکرر تاکید می کنید که بحث احیای برجام و اف ای تی اف باید جدی گرفته شود. این در حالی است که به نظر نمی رسد مسأله احیای این برجام با این شکل و شمایل دیگر در برنامه طرف غربی به خصوص امریکایی باشد. فکر می کنید برای خروج از این بن بست چه باید کرد؟

همانطور که اشاره کردید من همواره گفته ام که بدون پیگیری احیاء برجام و توافق با طرف مقابل، مسأله تحریم ها حل نخواهد شد. ورود به این پروسه، شروع مذاکرات جدید با اروپا و طبیعتا در این چارچوب با امریکا خواهد بود که در گذشته هم تجربه این را داشته ایم. ما با قرار گرفتن در این مسیر میتوانیم با رفع تحریم و بازگشت به بازار جهانی، جایگاه ایران را هم در عرصه جهانی ارتقا ببخشیم.

فکر می کنید در طرف آمریکایی اراده و توان قرار گرفتن در این مسیر وجود دارد؟ بسیاری معتقدند که نزدیک شدن به انتخابات ریاست جمهوری در این کشور عملا حصول چنین توافقی با ایران را که خود یک پروسه طولانی خواهد بود، سخت می کند.

برخی صاحبنظران معتقدند که جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا به دلیل قرار گرفتن در فضای رقابت های انتخاباتی نیازمند  این است که در زمینه سیاست خارجی موفقی برای خود تعریف کند. احیاأ برجام و طرح این ادعا که از این طریق توانسته توسعه برنامه هسته ای ایران را کنترل کند، امتیاز قابل توجهی برای او خواهد بود. این یک تحلیل است، اما میزان عملیاتی شدن آن مشخص نیست.

احتمال بازگشت ترامپ به قدرت در امریکا کم نیست. اختلاف های دو کشور نیز در دوره او بعضا کم سابقه بود از جمله اقدام او در ترور شهید سلیمانی. فکر می کنید برای چنین سناریویی آماده هستیم؟

فعلا که نتیجه انتخابات مشخص نیست و ما هم آرزو می کنیم که او در این انتخابات رأی نیاورد.

فکر می کنید مساله حمله ایران به اسرائیل و نمایش توانمندی موشکی ایران، کشورهای عربی همسایه ما را ترسانده است؟ به نظر شما آیا آنها نزدیکی به ایران بخصوص با تضمین کشوری مانند چین را راهی برای مهار ایران انتخاب کردند؟

اقدام ایران در هدف قرار دادن خاک سرزمین های اشغالی در میانه جنگ غزه، تحسین مردم کشورهای عربی و حتی برخی دولتمردان این کشورها را هم برانگیخت. از سوی دیگر، به نظر من این کشورها می دانند که ایران هیچ گاه رویه تجاوز به کشورهای همسایه را نداشته و تاریخ ایران نیز گواه این حقیقت است. ممکن است که برخی از این کشورهای عربی منطقه گاهی ابراز نگرانی از برخی فعالیت های جمهوری اسلامی ایران کنند و در این زمینه وظایف وزارت خارجه بسیار سنگین است. وزارت خارجه باید با گسترش رابطه با کشورهای منطقه آنها را قانع کند که تامین امنیت منطقه باید توسط کشورهای این منطقه صورت بگیرد و نه بازیگران خارج از منطقه. این اطمینان بخشی به کشورهای همسایه مسئولیت مهمی است که وزارت خارجه باید از عهده آن برآید.

شاید تکرار یک خاطره که تاکنون در چند مصاحبه گفته ام خالی از لطف نباشد. من در دوره اصلاحات دیداری با شیخ زاید، امیر امارات متحده عربی داشتم . او در این ملاقات به من گفت که آقای خاتمی(رئیس جمهور وقت ایران) نه تنها برای ایران بلکه برای ما کشورهای عربی جنوب خلیج فارس هم امنیت به ارمغان آورده است.

اکنون اگر ما بتوانیم همان سیاست و کیاست دوره اصلاحات را در سیاست خارجی دنبال کنیم و به سمت تنش زدایی از رابطه با کشورهای همسایه و اعتمادسازی حرکت کنیم، برخی نگرانی ها در کشورهای همسایه هم از بین خواهد رفت و کشورهای منطقه تامین امنیت منطقه توسط بازیگران منطقه ای را خواهند پذیرفت.

توافق عادی سازی رابطه میان اسرائیل و عربستان را تا چه اندازه شدنی می دانید؟ آیا این توافق تهدیدی برای ایران خواهد بود؟

این مسأله عادی سازی رابطه، روشی است که آمریکا به دولت های کشورهای منطقه تحمیل کرده و به آنها می گوید که در ازای تداوم حمایت سیاسی، اقتصادی و نظامی من از خود باید رابطه با رژیم اسرائیل را عادی کنید. این دولت ها می دانند که مردم آنها از اسرائیل متنفر هستند.

اخیرا نظرسنجی ای -به گمانم از سوی گالوپ- درباره نظر اعراب نسبت به آمریکا انجام شده بود. نتیجه این شده بود که 80 درصد مردم عرب با آمریکا مخالف هستند و دلیل این مخالفت هم حمایتی است که آمریکا از اسرائیل می کند. این بدان معنا است که این جمعیت مستقیما با آمریکا مشکلی ندارند، اما این سیاست دفاع آمریکا از اسرائیل است که دلیل عمده نفرت آنها از آمریکا است.

در چنین جوّی، همیشه دولت های منطقه با این چالش مواجه هستند که اگر بخواهند در چارچوب توصیه های امریکا رابطه خود با اسرائیل را عادی کنند در داخل با چالش هایی رو به رو خواهند شد. چه بسا روزی این چالش های داخلی برای این دولت ها مشکل ساز شود. ضمن اینکه برخی از این دولت ها این تحلیل نادرست را هم دارند که برای توسعه اقتصادی یا در واقع پیشرفت اقتصادی به بهبود رابطه با اسرائیل نیاز دارند.

با توجه به تحولات منطقه ای به خصوص نمایش توانمندی موشکی جمهوری اسلامی ایران در پاسخ به رژیم اسرائیل، این گمانه زنی دوباره پررنگ شده که در هرگونه مذاکره ای میان ایران و غرب درباره احیاء برجام یا توافقی مشابه آن، این بار مسائل منطقه ای هم روی میز خواهد بود و برخی معتقدند که چنین مذاکرات متفاوتی می تواند به تثبیت توافق بعدی هم کمک بیشتری بکند. فکر می کنید جمهوری اسلامی ایران با چنین مسئله ای موافقت خواهد کرد؟

من در تمام مصاحبه ها تاکید کرده ام که ما باید رابطه و گفت و گو را با همه کشورها برقرار کنیم و البته طبیعتا در این پروسه کشورهای منطقه در اولویت هستند. همین الگو قابل تسرّی به سایر کشورها از اروپایی تا آمریکا است.