اوکراین چه معادن حیاتی دارد که ترامپ تا این اندازه خواهان دسترسی به آنهاست؟

«مواد معدنی حیاتی» چیست؟

مواد معدنی حیاتی، فلزات و سایر مواد خام مورد نیاز برای تولید محصولات با فناوری پیشرفته، به ویژه محصولات مرتبط با گذار به انرژی‌های سبز،  لوازم الکترونیکی مصرفی، و زیرساخت‌های هوش مصنوعی و تسلیحات هستند. 

تلاش برای مقابله با تغییرات اقلیمی و دور شدن از سوخت‌های فسیلی باعث تقاضای مضاعف برای دسترسی به مواد معدنی مورد استفاده در گذار به انرژی‌های سبز شده است.  این مواد معدنی شامل کبالت، مس، لیتیوم و نیکل است و در ساخت سیستم‌های حمل و نقل برقی و توربین‌های بادی کاربرد دارند. از همین مواد معدنی برای ساخت تلفن های همراه، مراکز داده هوش مصنوعی و سلاح‌هایی نظامی مانند هواپیماهای جنگنده F-35 استفاده می شود، که موجب تشدید تقاضا برای آنها شده‌ است.  

با تغییر اقتصادی و فناوری در جهان، ارزش مواد معدنی حیاتی افزایش یافته و رقابت ژئوپلیتیک برای دسترسی به آنها سرعت گرفته. بر اساس برآورد آژانس بین‌المللی انرژی در سال ۲۰۲۳، ارزش بازار مواد معدنی مورد استفاده در گذار انرژی در سال ۲۰۲۲ به ۳۲۰ میلیارد پوند رسید، که معادل دو برابر ارزش پنج سال قبل آن است. آژانس می‌گوید اگر کشورها به طور کامل تعهدات خود را در زمینه انرژی پاک و تغییرات اقلیمی اجرا کنند، انتظار می‌رود تقاضا برای این معادن تا سال ۲۰۳۰ بیش از دو برابر و تا سال ۲۰۴۰ سه برابر شود. 

کدام مواد معدنی، حیاتی محسوب می شوند؟

 واژه مواد معدنی «حیاتی» بیشتر از آنکه یک اصطلاح علمی باشد یک لفظ سیاسی است، و کشورهای مختلف بسته به اهداف داخلی و ژئوپلیتیک خود لیست‌های متفاوتی از مواد معدنی حیاتی تهیه کرده‌اند. 

در سال ۲۰۲۲ ، سازمان زمین شناسی ایالات متحده فهرستی از ۵۰ ماده معدنی، از آلومینیوم گرفته تا زیرکونیوم را منتشر کرد که از نظر آنها «نقش مهمی در امنیت ملی، اقتصاد، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و زیرساخت‌ها ایفا می کنند.»  

عناصر قابل توجهی که در این فهرست قرار دارند عبارتند از: آرسنیک، دارای کاربرد در نیم‌رساناها؛ بریلیم، در صنایع هوافضا و دفاعی، کبالت، لیتیوم و گرافیت برای ساختن باتری، ایندیوم، که سبب می‌شود صفحه نمایش تلفن به لمس انگشت پاسخ دهد، و تلوریم، که برای تولید انرژی خورشیدی استفاده می شود. 

قانون انرژی ایالات متحده تصریح می کند که فهرست باید هر سه سال یکبار به روز شود، به این معنی که امسال برای بررسی قرار می گیرد و باید دید با توجه به فضای سیاسی جدید در کشور، کدام مواد معدنی به فهرست اضافه می‌شوند یا از آن حذف خواهند شد. 

«عناصر خاکی کمیاب» چیست؟

عناصر خاکی کمیاب (rare earth elements) زیرمجموعه‌ای از ۱۷ ماده معدنی حیاتی هستند که برای تلفن‌های همراه، وسایل نقلیه الکتریکی، سیستم‌های هدایت موشک و سایر کاربردهای برقی، صنعتی و انرژی ضروری هستند. 

علیرغم نامش، اکثر عناصر خاکی کمیاب به طور خاصی کمیاب نیستند، اما استخراج و تصفیه آنها بسیار دشوار، و از نظر زیست محیطی بسیار مخربند. به همین دلیل است که تولید آنها فقط در چند نقطه، به‌ویژه در چین، متمرکز است. 

عناصر خاکی کمیاب شامل یوروپیم که در میله‌های کنترل نیروگاه هسته‌ای استفاده می‌شود؛ دیسپروزیم، گاندولینیم و پرازئودیمیم که در آهنرباهای تلفن همراه استفاده می‌شوند و گادولینیوم، هولمیوم و ایتربیوم که در فن‌آوری لیزر مورد استفاده قرار می‌گیرند. 

اوکراین چه مواد معدنی حیاتی دارد؟

هانا لیونتسوا، رئیس انجمن زمین شناسان اوکراین، در مقاله ای در سال ۲۰۲۲ مدعی شد که کشورش دارای حدود ۵ درصد از منابع معدنی جهان است، علیرغم اینکه تنها ۰,۴ درصد از سطح کره زمین را در برمی‌گیرد.   

بر اساس داده های خود اوکراین که خبرگزاری رویترز به آنها اشاره کرده است، این کشور ذخایر ۲۲  از ۳۴ ماده معدنی که توسط اتحادیه اروپا به عنوان حیاتی شناخته شده‌اند را در اختیار دارد، از جمله خاک های کمیاب مانند لانتانیم، سریم، نئودیمیم، اربیوم و ایتریم. 

بر اساس تحقیقات کمیسیون اروپا، قبل از شروع جنگ با روسیه، اوکراین یکی از تامین‌کنندگان کلیدی تیتانیوم بود و در سال ۲۰۱۹ حدود ۷ درصد از تولید جهانی را تامین می‌کرد. 

همچنین پنج‌ هزار تن ذخایر لیتیوم و یک پنجم گرافیت جهان، که کاربرد کلیدی در نیروگاه‌های هسته‌ای دارد، در خاک اوکراین یافت می‌شوند. 

اما با تسخیر حدود یک پنجم از خاک اوکراین توسط روسیه، بسیاری از این ذخایر از دست اوکراین خارج شده‌اند. بر اساس برآوردهای اندیشکده‌های اوکراینی به نقل از رویترز، حدود ۴۰ درصد از منابع فلزی اوکراین در نقاط تحت اشغال روسیه قرار دارند. علاوه بر این، نیروهای روسی حداقل دو معدن لیتیوم اوکراین را در اختیار دارند، یکی در دونتسک و دیگری در زاپوریژژیا.   

چرا دونالد ترامپ تا این اندازه خواهان دسترسی به مواد معدنی حیاتی اوکراین است؟

دلیل اصلی  علاقه دونالد ترامپ، رئیس حمهوری آمریکا برای دسترسی به مواد معدنی حیاتی اوکراین را می‌توان در یک کلام خلاصه کرد: چین. بیش از هر زمان دیگری، ابرقدرت آسیایی کارخانه تولید جهان است و این بدان معناست که در هر کجای دنیا مواد معدنی حیاتی از زمین استخراج شوند، این کشور یک مکان استراژیک در زنجیره تامین باقی می‌ماند. 

اکثر ظرفیت فرآوری مواد معدنی حیاتی جهان در چین است. طبق گزارش آژانس بین المللی انرژی، سهم چین از پالایش نیکل حدود ۳۵ درصد ، ۵۰ تا ۷۰ درصد از پالایش لیتیوم و کبالت، و نزدیک به ۹۰ درصد  عناصر خاکی کمیاب است. تسلط آن در زمینه عناصر خاکی کمیاب، بویژه چشمگیر است. طبق داده‌های سازمان زمین شناسی ایالات متحده، در سال ۲۰۲۴ چین تقریباً نیمی از ذخایر عناصر خاکی کمیاب جهان را در اختیار داشت. 

از آنجایی که ترامپ با اعمال تعرفه های سنگین بر کالاهای چینی عملاً جنگ تجاری با چین را آغاز کرده، دسترسی ایالات متحده به مواد معدنی حیاتی به طور بالقوه در معرض تهدید قرار دارد.