آلودگی نوری چیست و چه تأثیراتی بر زندگی موجودات زنده می‌گذارد؟

حدود صد سال پیش تمام مردم سیاره زمین می‌توانستند تنها با خارج شدن از خانه‌های‌شان منظره‌ای باشکوه از آسمان شب را نظاره کنند. امروزه، اما میلیون‌ها کودک و نوجوان در سرتاسر دنیا هیچ‌گاه منظره‌ی طبیعی آسمان شب را ندیده‌اند و تجربه‌ی دیدن نوار راه شیری را نداشته‌اند. این تنها یکی از اثرات پدیده‌ای با نام آلودگی نوری است که در سال‌های اخیر منظره آسمان شب را تغییر داده است.

تأثیرات آلودگی نوری، اما تنها به زندگی و حرفه‌ی علاقه‌مندان به آسمان شب و منجمان محدود نمی‌شود. پژوهش‌هایی که در سال‌های اخیر انجام شده نشان می‌دهد که آلودگی نوری علاوه بر تاثیری که روی سلامت گیاهان و جانوران مختف می‌گذارد می‌تواند تهدیدی جدی برای سلامتی انسان نیز باشد.

آلودگی نوری چیست؟

مردم کلان‌شهر‌های ایران بدون شک در سال‌های اخیر آلودگی هوا را با تمام وجود حس کرده‌اند! از سویی دیگر متاسفانه در برخی از نواحی کشورمان با آلودگی آب نیز مواجه هستیم. اما در این میان افراد بسیار کمی هستند که از وجود معضلی با نام آلودگی نوری خبر داشته باشند.

مقایسه منظره آسمان شب در شرایط عادی و پس از قطعی برق گسترده در آمریکا.
Credit: Todd Carlson

آلودگی نوری در واقع با استفاده‌ی نامناسب و یا بیش از اندازه از نور ایجاد می‌شود. شکی نیست که در دوران کنونی نورپردازی شهر‌ها در شب به بخشی جدانشدنی از زندگی تبدیل شده است. اما کمتر کسی توجه می‌کند که آیا این نور به درستی استفاده می‌شود و تنها زمین را روشن می‌کند یا این که علاوه بر روشنایی محیط اطراف باعث روشنایی آسمان نیز می‌شود.

واقعیت این است که بسیار از منابع نوری در شب مشکلات متعددی دارند. برخی از منابع نوری بیش از آن‌چه که باید نور تولید می‌کنند. گاهی نیز تنها آن‌چه که باید روشن نمی‌شود و بخش قابل توجهی از نور به آسمان می‌رود. در برخی از موارد نیز نور‌هایی مورد استفاده قرار می‌گیرند که در واقع نیازی به وجودشان نیست.

تمام این‌ها باعث اتلاف انرژی می‌شود که خود یکی از دلایل افزایش بی‌مورد هزینه‌ها است. اما مشکلات پیش آمده و اثرات آلودگی نوری به این جا ختم نمی‌شود و متاسفانه باید گفت که آلودگی نوری تاثیراتی جدی در زندگی جانوران، گیاهان و حتی ما انسان‌ها دارد.

این در حالی است که طبق آخرین پژوهش‌ها بیش از هشتاد درصد مردم دنیا در مکان‌هایی زندگی می‌کنند که آسمان شب‌شان با نور‌های مصنوعی روشن شده است. این آمار برای ایالات متحده آمریکا و کشور‌های اروپایی به ۹۹ درصد می‌رسد!

حیواناتی که گمراه و گیج می‌شوند

مطالعات پژوهشگران نشان می‌دهد آلودگی نوری در برخی از رفتار‌های حیوانات، مثل الگو‌های مهاجرت و عادت‌های مربوط به خواب و بیداری، تاثیرگذار است. به طور مثال آلودگی نوری باعث می‌شود لاک‌پشت‌های دریایی و برخی از گونه‌های پرندگان که با کمک نور ماه جهت‌یابی می‌کنند گیج شوند و راه خود را گم کنند. اتفاقی که گاهی منجر به مرگ این جانوران می‌شود.

تصویری با نوردهی طولانی از مسیر حرکت پرندگانی که جذب نور شدید تالار اپرای سیدنی شده‌اند.
(Credit: John Goldsmith (The World At Night

از سویی دیگر حشرات بسیار زیادی جذب نور می‌شوند و گاهی جان خود را از دست می‌دهند. حشراتی که یکی از منابع غذایی اصلی پرندگان هستند و به این ترتیب روی زندگی پرنده‌ها نیز تاثیر می‌گذارند.

برخی از پژوهش‌ها حتی نشان دادند که منابع نور مصنوعی قوی روی زندگی موجوداتی که در دریا زیست می‌کنند نیز تاثیرگذار است.

مردمی که خواب راحتی ندارند

نور‌های مصنوعی باعث به هم خوردن چرخه طبیعی بدن انسان‌ها نیز می‌شود. ملاتونین هورمونی است که در تاریکی در بدن ترشح می‌شود و به تنظیم چرخه خواب و بیداری کمک می‌کند. با افزایش نور‌های مصنوعی در شب، اما تولید این هورمون کاهش پیدا می‌کند. اتفاقی که باعث خستگی، سردرد، استرس، اضطراب و مشکلاتی دیگر می‌شود.

در پژوهش‌های جدید حتی نشانه‌هایی مبنی بر ارتباط بین کاهش سطح ملاتونین و برخی سرطان‌ها نیز مشاهده شده است. نتایج پژوهش‌ها تا حدی نگران‌کننده بود که انجمن پزشکی آمریکا (AMA) را وادار به واکنش کرد. AMA اکنون از تلاش‌ها برای کنترل آلودگی نوری و پژوهش‌هایی که در این زمینه انجام می‌شود حمایت می‌کند.

چه می‌توان کرد؟

بخش زیادی از ماجرای کنترل آلودگی نوری به دولت‌ها و مسئولین مدیریت شهری مربوط می‌شود. اما شهروندان هم می‌توانند با کنترل نور‌هایی که در محیط‌های بیرون از خانه استفاده می‌کنند در کاهش آلودگی نوری سهیم باشند. استفاده از لامپ‌هایی که با کمک سنسور و یا تایمر روشن و خاموش می‌شوند یکی از راهکارهاست. از سوی دیگر با گذاشتن سرپوش روی لامپ‌ها می‌توان مانع از تابش مستقیم نور به سمت آسمان شد. در نهایت با افزایش اطلاعات شهروندان و تبدیل شدن آلودگی نوری به معضلی اجتماعی باید منتظر واکنش دولتمردان نیز بود.