۱۰۰سال پس از قراردادهای جنجالی با بریتانیا، ایران نظر به چین دارد / بحث‌برانگیزترین قراردادهای دوران قاجار و پهلوی را بشناسید

خبرهای تازه درباره قرارداد ۲۵ساله ایران و چین، موضوع تاریخچه قراردادهای بین‌المللی ایران را داغ کرده است.

خبر فوری در بخش اول گزارش قراردادهای پرحاشیه ، قراردادهای جنجالی تا دوران ناصرالدین‌شاه را مورد بررسی قرار داد. در گزارش قبل، از عهدنامه های مهم منعقد شده بین ایران و کشورهای خارجی از آغاز تا زمان ناصر الدین شاه گفتیم و در این گزارش سعی داریم به سایر عهدنامه ها بپردازیم. در واقع، از اواسط سلطنت ناصرالدین شاه نوع عهدنامه ها و توافقات خارجی ایران تغییر می کند. با ورود انگلستان و فرانسه و روسیه به رقابت های صنعتی و تولیدات، منابع انرژی برای کشورهای استعمارگر مهم می شود و به همین دلیل، پیمان ها و قراردادها رنگ و بوی اقتصادی می‌گیرند.

در این گزارش سعی داریم به مهم ترین این توافق نامه ها و تعهدات که غابا میان ایران و انگلستان صورت گرفته، اشاره کنیم.

توافقنامه رویتر؛ استعماری که شکست خورد

این قرارداد بین بارون رویتر (یهودی ثروتمند انگلیسی) و دولت قاجار(در زمان ناصرالدین شاه و صدراعظمی میرزا حسین خان سپهسالار) منعقد شد. رویترز برای انعقاد این قرارداد رشوه های کلان به دولتمردان ایرانی داد و فقط 20 هزار لیره به وزیر تجارت آن زمان ایران(معین الملک ) پرداخت کرد.

به موجب این قرارداد ساختن هرگونه راه و راه‌آهن و سد از دریای مازندران تا خلیج‌فارس و بهره‌برداری از همه معادن ایران (به جز طلا و نقره)، ایجاد مجاری آبی و قنات و کانال‌ها برای کشتیرانی یا کشاورزی؛ ایجاد بانک و هر گونه کمپانی صنعتی در سراسر ایران؛ حق انحصار کارهای عام‌المنفعه؛ خرید و فروش توتون و تنباکو استفاده و بهره‌برداری از جنگل‌ها برای مدت 70 سال و استفاده از گمرکات ایران به مدت 25 سال در ازای پرداخت 200 هزار لیره انگلیسی و سود پنج درصد در اختیار رویتر قرار می‌گرفت.

این توافقنامه موجب اعتراض بسیاری از علما و بزرگان کشور شد. بر اثر فشار مردم، ناصرالدین شاه سرانجام این قرارداد را لغو کرد. رویتر به دولت انگلیس شکایت کرد؛ نکته جالب این است که دولت وقت انگلیس خود به جاه طلبی رویتر پی برد و هیچ حمایتی از او نکرد. با این حال، رویتر پیگیر قرارداد خود شد و از ایران خسارت لغو قرارداد را تقاضا کرد. ایران از پرداخت وجه خود داری نمود اما در عوض، امتیاز تاسیس بانک شاهنشاهی را به رویتر داد.

امتیاز تالبوت؛ حکم تاریخی آیت الله شیراز ی و تحریم تنباکو حتی در خانه شاه

قرارداد تالبوت (رژی) یکی دیگر از توافق نامه های خارجی جنجالی در زمان قاجار بود. این قرارداد بین دولت ایران و کمپانی رژی(به ریاست ماژور تالبوت) منعقد شد. علت این قرارداد، سفر ناصرالدین شاه به فرنگ بود. این سفر چنان خرج و برجی داشت که خزانه را خالی کرد.

تالبوت با فهم این نکته که دربار ایران آه در بساط ندارد به شخص شاه نزدیک شد و با پرداخت رشوه 25 هزار لیره ای به او، امضای قرارداد انحصار تجارت توتون و تنباکوی ایران را از او گرفت. طبق این قرارداد، تالبوت تعهد داد که سالیانه 15 هزار لیره به شخص شاه بدهد.

طبق متن تعهدنامه، شرکت رژی متعهد می‌شد در ازای انحصار خرید و فروش توتون و تنباکوی ایران به مدت 50سال، سالانه مبلغ 5هزار پوند استرلینگ به همراه یک‌چهارم سود خالص خود را به شاه بپردازد. به موجب این امتیاز، کمپانی رژی صاحب حق انحصاری تجارت تنباکوی ایران و حتی نظارت بر زراعت آن شناخته می‌شد.

واکنش مردم به این توافق نامه شدیدتر از ماجرای رویتر بود. علمای نجف شخصا وارد معرکه شده و در یک اتفاق تاریخی آیت الله میرزای شیرازی استعمال توتون و تنباکو را حرام اعلام کرد. با این حکم، مصرف توتون و تنباکو در ایران به سرعت پایین آمد و ضرر هنگفتی به تجار و بازرگانان انگلیسی و ایرانی وارد شد. مشهور است که حکم آیت الله شیرازی چنان نفوذی داشت که حتی زنان حرمسرای شاه نیز از آوردن قلیان برایش ابا کردند. ناصرالدین شاه که وضع را چنین دید قرارداد تالبوت را لغو کرد.

سایر عهدنامه های استعماری قجری

در زمان حکومت ناصرالدین شاه و پسرش مظفرالدین شاه قراردادهای تجاری بسیاری (به خصوص بین تجار انگلیسی و دولت وقت) امضا می شد. به جز دو قرارداد رویترز و تالبوت که تاثیر بسیار بسیار زیادی در جامعه داشت، می توان از قرارداد خوشتاریا، دارسی و لاتاری نیز یاد برد.

قرارداد لاتاری بین ناصرالدین شاه و فردی به نام دوئل منعقد شد. طبق متن این قرارداد، قرعه و فروش بلیط‌های لاتاری و بازی‌های عمومی با لاتاری از قبیل رولت در کل ممالک ایران به مدت 75 سال در ازای 20 درصد سود به شرکت دوئل واگذار می‌شود. طبق گزارش مورخین، میرزا ملکم خان(وزیر وقت امور خارجه) در تنظیم این قرارداد نقش بسیاری داشته است.

امتیاز خوشتاریا مربوط به بهره‌برداری کلیه معادن و اشجار ازجمله نفت در پنج ایالت شمالی ایران برای مدت 70 سال می‌شد؛ بر اساس مفاد این قرارداد، 12 درصد از سود حاصل از این امتیازنامه به دولت ایران می‌رسید.

قرارداد دارسی و آغاز یک عمر کشاکش بر سر نفت

قرارداد دارسی شاید اولین قراداد رسمی و مهم نفتی ایران و اروپا باشد. این قرارداد بین مظفرالدین شاه قاجار و ویلیام دارسی انگلیسی و شرکت نفتش منعقد شد. طبق متن قرارداد، امتیاز استخراج و بهره‌برداری از نفت در سراسر ایران به استثنای ایالات شمالی شامل گیلان، مازندران، گرگان، خراسان و آذربایجان برای مدت 60 سال به دارسی واگذار شد. همچنین بر اساس این قرارداد، دارسی متعهد شد طی دو سال، شرکت یا شرکت‌هایی برای بهره‌برداری از این امتیازات تأسیس کند و سالانه مبلغ 20 هزار لیره وجه نقد و معادل همین مبلغ از سهام شرکت و نیز 16 درصد از منافع خالص خود را به دولت ایران بپردازد.

قراردادهای نفتی در دوره پهلوی؛ از 1933 پدر تا کنسرسیوم پسر

قرارداد 1933 قراردادی بین دولت ایران و شرکت نفت ایران و انگلیس بود که در دوره رضاشاه پس از الغای قرارداد دارسی و خوانین بختیاری منعقد شد. درواقع بعد از قدرت گیری رضا شاه، بیشتر قراردادهای ایران و اروپا که در زمان قاجار منعقد شده بود، لغو گردید. رضا شاه وزارت امور خارجه را مامور کرد که قرارداد دیگری با انگلیس بر سر مساله نفت ببندد.

با این حال، چندی بعد شاه دولتش را کنار زد و شخصا وارد قضیه شد. شخص رضاشاه پس از مذاکره با سر جان کدمن، رئیس شرکت نفت ایران و انگلیس، و رجینالد هوار سفیر بریتانیا درایران این قرارداد را قبول کرد و مقامات دولت را وادار به تصویب آن کرد. مجلس شورای ملی نیز به اتفاق آرا آن را تصویب کرد.

طبق قرارداد 1933، شرکت نفت ایران و انگلیس همچنان به اکتشاف و استخراج و فروش نفت، در برابر پرداخت 20 درصد از سهام کل شرکت نفت ایران و انگلیس به ایران ادامه می‌داد. این قرارداد اصلا نتوانست ایرانیان و به خصوص ملی گراها را راضی کند. مخالفت با قرارداد 1933 به حدی زیاد شد که سرانجام با پیروزی دولت محمد مصدق و نخست وزیری او لغو شد.

لازم به ذکر است که قرارداد 1933 در طول سالها تغییراتی هم داشت. یکی از این تغییرات مربوط به پیمان الحاقی آن می‌شود که در سال 1948(سال 1328 شمسی) به اصل قرارداد اضافه شد. این قرارداد الحاقی به عنوان پیمان "گس - گلشائیان" شناخته می‌شود. بر اساس مفاد این پیمان، قرار بود پرداخت شرکت نفت به ایران بابت استخراج نفت بیشتر باشد. این پیمان منعقد و به مجلس ارائه شد اما نمایندگان مجلس پانزدهم آن را رد کردند.

با ورود مجلس شانزدهم و قدرت گیری محمد مصدق، قرارداد 1933 و الحاقاتش لغو شده و نفت ملی شد. بعد از کودتای 28 مرداد و عزل مصدق اما، محمد رضا شاه سعی کرد یک قرارداد دیگر را جایگزین 1933 کند. فضل الله زاهدی(نخست وزیر وقت) ماموریت مذاکره با انگلیس را بر عهده گرفت. نتیجه مذاکرات انعقاد قرارداد "کنسرسیوم" بود. رئیس تیم مذاکره کننده ایرانی علی امینی(وزیر دارایی وقت و نخست وزیر آینده) بود که در تصویب این قرارداد نقش بسیاری داشت.

قرارداد جدید پس از ماه‌ها مذاکره در 28 شهریور، به امضای طرفین و در 29 مهر به تأیید مجلس شورای ملی و در 6 آبان به تصویب مجلس سنا رسید. طبق مفاد این قرارداد، اگرچه ملی شدن نفت و صنایع نفت ایران مورد پذیرش طرفهای خارجی قرار گرفت ولی دولت ایران تضمین می‌کرد که تا 25 سال نفت تولیدی را به شرکت‌های عضو کنسرسیوم (آمریکایی، انگلیسی، هلندی و فرانسوی) بفروشد. بدین ترتیب فروش نفت ایران پس از نزدیک به چهار سال وقفه در بهمن سال 1333 از سر گرفته شد.

ننگین ترین قراردادهای تاریخ ایران

فارغ از قراردادهای اقتصادی و نفتی، در ایران معاصر دو پیمان سیاسی - استعماری مهم هم امضا شد که به لطف تلاش مردم و رجال به سرانجام نرسید. قرارداد 1907 شاید یکی از بدترین و ننگین ترین قرادادهای تاریخ ایران باشد. این قرارداد به حدی یک طرفه است که شاید اصلا بتوان آن را قراداد روسیه و انگلیس دانست نه انگلیس و روسیه با ایران. این قرارداد که به نام قرارداد "سن پترزبورگ" هم مشهور است در اوج دوران صلح مسلح منعقد شد. در آن زمان انگلیس و روسیه و فرانسه در حال ایجاد ائتلاف مثلت در مقابل اتحاد مثلث(آلمان و ایتالیا و اتریش - مجارستان) بودند. به همین دلیل، روسیه و انگلیس دشمنی را کنار گذاشته و طبق یک توافق عجیب ایران را میان خود تقسیم کردند. طبق مفاد قراداد 1907، منطقه شمالی به امپراتوری روسیه اعطا شد و منطقه جنوبی به امپراتوری بریتانیای کبیر. منطقه میانی باید به عنوان منطقه بی‌طرف کار می‌کرد.

این قرارداد زمانی تصویب شد که ایران به شدت درگیر انقلاب مشروطه و جنگهای بعد از آن بود. پس از پیروزی کامل مشروطه خواهان و استقرار مجلس ملی، ایران به شدت با این قرارداد مخالفت کرد. با این حال، بعد از آغاز جنگ اول جهانی این قرارداد عملا اجرا شد. انگلیس جنوب ایران را در اختیار گرفت و روسیه نیز شمال را از آن خود کرد. منطقه میانی هم در دست دولت احمدشاه قاجار ماند.

بعد از پایان جنگ اول جهانی، قرارداد 1907 عملا از بین رفت اما از دل کالبد آن قرارداد دیگری بیرون آمد. انگلیس که حالا با شوروی کمونیستی روبه رو بود نه روسیه تزاری، به صرافت افتاد و برای جلوگیری از نفوذ کمونیسم، قرارداد دیگری را این بار با دولت ایران منعقد کرد. این قراداد با نام پیمان 1919 شناخته می شود. این پیمان (که در زمان وثوق الدوله امضا شد) شامل 6 ماده و یک مقدمه می شد و خلاصه آن عبارت بود از تعهدات انگلستان درباره احترام مطلق به استقلال و تمامیت ایران، تامین مستشاران انگلیسی برای ادارات ایران و همکاری با ایران در زمینه احداث خطوط آهن و شبکه ارتباطی به همراه اعطای وام از طرف انگلستان.

همچنین به موجب این قرارداد، انگلیس، زمام امور مالی، اقتصادی و ارتش ایران را در دست می‏گرفت و ارتش متحدالشکل زیر نظر فرماندهان انگلیسی تشکیل می‏‌شد. طبق این موافقت نامه، همچنین قرار بود تعرفه گمرکی به نفع ایران تغییر کند.

پس از افشای مفاد این قرارداد، غوغایی در داخل ایران شکل گرفت. یکی از عللی که به خصوص ماجرا را حادتر کرد این بود که مشخص شد وثوق الدوله پیش از امضای قرارداد، پول کلانی از انگلیسی ها گرفته است. این رشوه باعث قیام نمایندگان مجلس شد. افرادی چون مشیرالدوله پیرنیا، حاج امام جمعه خویی، ممتازالدوله، محمود افشار یزدی، حاج میرزا یحیی دولت‌آبادی، عبدالله مستوفی، محمدعلی فروغی، مستوفی الممالک و بسیاری دیگر، "نهضت ضد قرارداد" را که منتهی به لغو قرارداد گردید راه انداختند.

تلاش مخالفان و نمایندگان مجلس و آحاد مردم جواب داد و سرانجام این قرارداد لغو شد. لازم به ذکر است که پیش از لغو کامل قرارداد، مخالفت ها به حدی زیاد شده بود که حتی فرانسوی ها و آمریکایی ها نیز علیه 1919 مقالاتی در روزنامه هایشان نوشتند.

تلاش‌های دیپلماتیک در ایران بعد از انقلاب؛ برجام مهمترین اقدام

مروری بر تاریخ معاصر ایران به خوبی نشان می‌دهد که چرا ایرانی‌ها ذاتا به قرارداد بستن با خارجی‌ها علاقه ندارند. قرادادها و پیمان‌های خارجی ایران به خصوص بعد از ضعف سیاسی و نظامی کشور همواره به ضرر ما بوده است. متاسفانه ایران از داشتن رجال سیاسی معتبر محروم بود و سفیران ایران با گرفتن رشوه فراوان امتیازهای فراوانی به طرف خارجی می‌دادند. همزمان، طرف خارجی نیز دائما بد عهدی کرده و پس از دریافت امتیاز حاضر به انجام تعهداتش نبود.

لغو قرارداد الجزایر از سوی صدام و منتهی شدن آن به قرارداد ۵۹۸، پس از ۸ سال جنگ، مهمترین نمونه نقض قراردادهای بین‌المللی است.

پس از انقلاب، رویه ای دیگر در ایران شکل گرفت. مرور پیمان ها و قراردادهای بالا به خوبی نشان می دهد که چرا ایرانیان بعد از انقلاب یک بدبینی عمیق نسبت به خارجی‌ها پیدا کردند. این بدبینی باعث شد ایران سالها از مذاکره با طرف خارجی احساس نگرانی کرده و از نشستن پای میز مذاکره بترسد. در واقع، افراط تفریط آورد و باعث شد در سالهای اخیر ما توافق نامه ها و معاهدات زیاد بین المللی نداشته باشیم. مشهورترین توافق نامه های ایران در دهه 60 عموما حول جنگ تحمیلی و تامین سلاح می‌چرخد.

شاید بتوان"برجام" را مهم ترین قرارداد و معاهده خارجی مهم ایران بعد از انقلاب اسلامی، بدانیم. این توافق نامه حول مساله تاسیسات هسته ای ایران بین کشورمان و 5+1 شکل گرفت. طبق این معاهده، قراربود در ازای لغو تحریم ها و افزایش مراودات تجاری کشورهای اروپایی و آمریکایی با ایران، کشورمان نیز فعالیت های هسته ای خود را کاهش دهد. این توافقنامه در 14 ژوئیه 2015 در وین امضا شد. با این حال، بعد از ورود دونالد ترامپ جمهوری خواه به کاخ سفید در سال 2018 تقریبا از بین رفت. چرا که علی رغم وفای به عهد ایران، آمریکا از این معاهده خارج شد.

حالا از برجام که مهمترین تلاش دیپلماتیک ایران بعد از انقلاب بود تکه کاغذی بیش نمانده. در این شرایط ایران به دنبال این است که توافقی جامع و بزرگ را در زمینه های اقتصادی و نظامی با چین امضا کند. دولت قصد دارد با این توافقنامه بحران برجام را جبران کند. ایران از قبل انقلاب توافقات مختلفی را با چین داشته اما این توافق جدید از همه جهت وسیع تر از نمونه های قبلی است. باید صبر کرد و دید که این توافق هم به سرنوشت توافقات قبلی دچار می شود یا نه؛ سرنوشت متفاوتی پیدا خواهد کرد.

منبع: خبر فوری

38