حاجی فیروز نماد نژادپرستی است؟

ماجرا از اینجا شروع می‌شود که شهرداری تهران ، تصمیم گرفت برای شادی مردم کارناوال‌های نوروزی در سطح شهر راه بیندازد، اما معاونت امور فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران استفاده از حاجی فیروز با صورت سیاه را ممنوع کرد.

محمدرضا جوادی یگانه معاون فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران در صفحه توئیترش نوشت: حاجی فیروز ریشه‌های اساطیری هم دارد، اما سوءبرداشت نژادی از چهره سیاه او را نمی‌توان انکار کرد. ضمن دعوت از اصحاب علم و هنر برای پژوهش و گفتگو برای روشن‌تر شدن ابعاد موضوع، شهرداری تهران از این پس و تا آن زمان، در برنامه هایش از حاجی فیروز با صورت سیاه استفاده نمی‌کند.

درباره فلسفه حاجی فیروز با اردشیر صالح پور، استاد دانشگاه و پژوهشگر نمایش‌های آیینی وسنتی گفتگویی کرده ایم.

اردشیر صالح پور، استاد دانشگاه و پژوهشگر نمایش‌های آیینی وسنتی در گفت و گو با خبرنگار گروه فرهنگی باشگاه خبرنگاران جوان، در ابتدا تعریفی از سنت و آیین ارائه داد و گفت:آیین‌ها بخشی از کنش‌ها و رفتار‌های جامعه شناختی هستند که از سوی مردم در یک زمان ویژه با مناسک خاصی برگزار می‌شوند. در واقع آیین‌ها مناسکی هستند که در پاسداشت اسطوره‌ها برگزار می‌شود و بنابراین آیین‌ها، اسطوره‌ها را زنده نگه می‌دارند و اساساً می‌گویند اسطوره‌ها آیین ساز و مناسک ساز هستند.

وی در ادامه درباره آیین‌ها افزود: آیین‌ها به زندگی بشر رنگ و حرمت می‌دهند، بسیاری از مفاهیم را زنده نگه می‌دارند و به همین دلیل جامعه شناسان هنری اعتقاد دارند که جامعه بدون آیین جامعه‌ای بی روح است. آیین‌ها یک شبه به وجود نمی‌آیند؛ رمز و رازی دارد که همین باعث تداوم آن‌ها می‌شوند؛ آیین وقتی تداوم یابد تبدیل به سنت می‌شود. خصیصه شاخص سنت قابلیت تکرارپذیری آن است؛ همچنان که مانور روز جشن یلدا و جشن سده را پاس می‌داریم و مدام تکرار می‌شود. مهمترین اسطوره ایران باستان "رستخیز جهان نوزایی" است یعنی همه جشن‌های ایرانی بر مبنای مناسبت‌های زمان‌بندی طبیعی طراحی شده است و این نشان دهنده همراهی و همگامی ایرانیان با طبیعت است که مهم‌ترین آن‌ها نوروز است.

حاجی فیروز به هیچ عنوان اهانت به نژاد سیاه نیست

این پژوهشگر سنتی درباره آداب و پیک‌های نوروز توضیح داد: نوروز آدابی دارد که در قالب پیک‌های بهاری صورت می‌گیرد. آیین حاجی افروز یا آتش افروزی، تَکَم، نوروزخوانی، عروس گله و ... این‌ها به عنوان پیک‌های نوروزی در سراسر ایران هستند که هر اقلیم پیک‌های خاص خود را دارد.

وی درباره پیک آتش افروز بیان کرد: مهمترین پیک بهاری آتش افروزان بودند که نماد زمستان بودند. جشن سده در دهم بهمن ماه برگزار می‌شود و به معنای آن است که ما زمستان را با گرمای آتش طی می‌کنیم. آتش افروزان گروه‌های دوره گردی بودند که مژده آمدن بهار را می‌دادند و بازیگرانی بودند که سر، صورت و گردن خود را سیاه می‌کردند و کلاه بزرگ شیپوری به رنگ قرمز که نماد آتش است بر سر می‌گذاشتند، مشعلی در دست داشتند که گاهی نفت را در دهان خود می‌گذاشتند و نفت را به سمت مشعل می‌دمیدند. آنان عملیات نمایشی را همراه با موسیقی خاص اجرا می‌کردند که نوید گرما و نوروز بود.

صالح پور ادامه داد: در گذر زمان حاجی فیروز صورتک‌های سیاه را روی چهره و چانه خمیری را روی سر می‌گذاشتند. نظریه‌ای وجود دارد که می‌گویند حاجی فیروز به نوعی از دل آتش افروزان آمده است. در خراسان به حاجی فیروز جیگی جیگی ننه خانم می‌گفتند و در تهران مصرع "حاجی فیروزه، سالی یه روزه" و" ارباب خودم سامولی علیکم" را می‌خواندند که آرزو‌های شادی برای مردم می‌کند. از سوی دیگر.ملک الشعرای بهار، اسطوره شناس معاصر ما اعتقاد دارد که حاجی فیروز از آیین تموزی برگرفته شده است، زیرا در بین النهرین هم آیین حاجی فیروز وجود داشته است و آنان برای زنده نگه داشتن رب النوع تموز این مراسم را با چهره سیاه انجام می‌دادند.

پژوهشگر نمایش‌های آیینی و سنتی درباره حاجی فیروز گفت: از طرفی این آیین را به سیاوش یا سیاوخش به معنای دارنده اسب سیاه منسوب می‌دانند، زیرا در سفالینه‌های ماوراءالنهر و آسیای میانه تصاویر سیاوش را با رنگ سیاه داریم. اسطوره شناسان به نوعی معتقدند سیاوش ایزد و اسطوره نباتی است، زیرا از خون سیاوش گل و گیاه رویید و بهار آغاز ‌شد؛ از این جنبه حاجی فیروز نمادی از شخصیت سیاوش است. حاجی فیروز لباس قرمز رنگی بر تن دارد که نمادی از گذر از آتش و شادی و نشاط است. مردم شناسان حاجی فیروز را سیاوشی می‌دانند که از آتش گذر کرده و آتش چهره او را سیاه کرده، اما سربلند از آتش بیرون آمد و آتش برای او گلستان می‌شود.

حاجی فیروز یک شبه خلق نشده است

صالح پور ادامه داد: می‌خواهم بگویم که آیین حاجی فیروز تمثیل زیادی دارد و در بسیاری از پژوهش‌ها دیده ام که واژه حاجی فیروز از واژه "حاجی یوس" یونانی به معنای مقدس آمده است. کلاهی که حاجی فیروز بر سر می‌گذارد به نوعی در کلاه پاپانوئل هم دیده می‌شود، از این باب می‌گویم که پشت این آداب و مناسک چقدر مفاهیم وجود دارد و خلق الساعه و یک شبه نیستند که حاجی فیروز را خلق کنند.

این پژوهشگر آیینی و مذهبی درباره حفظ مراسم حاحی فیروز افزود: مردم به دلیل اعتقادات، سنت‌ها و عادات این آیین را پاس می‌دارند و به هیچ عنوان این آیین‌ها جعلی نیستند. پاسداشت نه تنها صرف برگزاری مراسم بلکه پاسداشت ارزش‌هایی است که نسبت به نو شدن جهان دارند؛زمین گرمای خودش را به انسان‌ها می‌دهد و این جشن گرمایش زمین را با تجلی کارناوال شادی نشان می‌دهند. در شهر آذربایجان نیز مراسم "ناری نارکه" داریم که این نیز همان مراسم آتش افروزی حاجی فیروز است. پژوهشگر متأخر ما، جعفر شهری می‌گوید که آیین حاجی فیروز نیز از طرفی منتسب به دوره قاجار است که تاجران در زمان قاجار غلامان را با خود در سطح شهر می‌بردند که بعد‌ها موجب نمایش تخت حوضی یا سیاه‌بازی شده است. در خیمه شب بازی مبارک را داریم که بسیار شبیه به حاجی فیروز است و همچنین در سیاه بازی به نوعی به شخصیت حاجی فیروز برمی‌خوریم. بیضایی در کتاب" نمایش در ایران" این سیاه‌ها را نمادی از لولیان در زمان بهرام گور می‌دانند که مسئول خوشحال کردن مردم در کوی و برزن همراه با اجرای نمایش بودند.

صالح پور در پایان گفت: در هیچ جایی به یاد ندارم که نسبت به حاجی فیروز واکنش آپارتاید و تبعیض آمیز داشته باشند. همچنین در ایران باستان هرگز برده‌داری نبوده و کارگرانی که در ایران باستان در تخت جمشید کار می‌کردند حقوقشان را به موقع دریافت می‌کردند و حتی بیمه بودند، پس به هیچ عنوان آیین ایرانی تبعیض‌آمیز نیست. همچنین زمانی که روم برده داری رواج داشت در ایران مردم آزاد بودند. طرح این موضوع از سوی شهرداری تهران به عنوان نهاد دولتی و مردمی اشتباه بوده، سوء تفاهم است و شهرداری باید اجازه دهد مردم این سنت‌ها را ادامه دهند، هرگز برای سنت چندین هزار ساله مردمی قانون تعیین نکند. حاجی فیروز هیچگونه اهانتی به نژاد سیاه پوست نیست حتی در نمایش سیاه بازی سیاه قهرمان است و به او هیچ اهانتی نمی‌شود.

منبع: باشگاه خبرنگاران جوان

46