قلعه‌گبری؛شناسنامه چندهزار ساله‌ میان زمین‌های سبزی‌کاری

ری بارها تغییر نام داده و در طول حیات چند سلسله جور پایتخت بودن را هم به یدک کشیده است. همین پیشینه است که امروز مرزهای این شهر را میزبان بیش از ۲۰۰ اثر تاریخی کرده است. ابنیه‌ای که از فرط تنهایی و رها شدگی ناشناخته مانده‌اند، کسی نه یادی از آن ها می‌کند و نه نگهداری پیگیرانه‌ای. بدون شک میان این بافت تاریخی که قدمت برخی از آن‌ها به دوره مادها بر می‌گردد قلعه گبری تنهاترین آنهاست. اثر تاریخی که پیش از دوره ساسانیان با خشت و گل ساخته شده و این روزها کاربری انبار دارد. گبر به معنی پیروان دین زرتشت است. این طور که از برگ‌های تاریخ ایران باستان بر می‌آید، ساخت قلعه‌های مستحکم دفاعی از زمان مادها مرسوم شده است. مادها ۴ قلعه داشتند و جالب است بدانید که قلعه گبری به احتمال زیاد یکی از این قلاع مشهور بوده است که پس از مادها در زمان هخامنشیان، شکانیان و به ویژ در دوره ساسانیان مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

دفاع در برابر شورش بیگانگان

ماد ها از جمله اقوام یکجا نشینی بودند که برای نخستین بار در شهرری اقدام به کشاورزی و شهر سازی کردند. یکجا نشینی امکان وقوع نزاع و جنگ میان اقوام را تشدید می‌کرد. به همین منظور لازم بود که از شهر در برابر بیگانگان دفاع شود. کاربری اصلی قلعه گبری  دفاع دربرابر شورش های احتمالی اقوام بیگانه بوده است اما در دوره‌هایی به عنوان سرباز خانه، محل شور جنگاوران و محل نگهداری سلاح از آن بهره‌برداری می‌کرده‌اند. بعد از اسلام هم تا سال‌ها قلعه‌گبری مورد استفاده حکمرانان قرار می‌گیرد تا این که کم کم با ساخت بارو ها و همچنین دروازه‌هایی برای ری کاربری آن رفته رفته کمرنگ‌تر می‌شود.

گریزی بر وضعیت فعلی

حدود ۱۵ سال پیش بود که این قلعه قدیمی در سکوت کامل کاربری انبار پیدا کرد. آن ها که قلعه گبری را از شناسنامه‌های ری می‌دانستند به این بی درایتی معترض شدند. سازمان میراث فرهنگی وقت هم که تنها متولی حفظ و نگهداری از آثار و بافت تاریخی است تلاشش را برای نجات این اثر تاریخی چند هزار ساله به چند نامه معطوف کرد. نامه‌ها بی پاسخ ماند و راه ورود بازدیدکنندگان به قلعه‌گبری بسته شد.

در جستجوی یافتن ردی از متولیان اصلی

قانون می گوید متولی اصلی آثار تاریخی سازمان میراث فرهنگی است .این سازمان چند سال  پیش با سازمان صنایع دستی ادغام شد و مدیران آن شدند نمونه بارز یک سر و هزار سودا.از این سازمان تنها یک اداره سهم ری ۸هزار ساله   شد.در طول فعالیت این اداره بود که چشمه علی بازسازی ودستی به سر و گوش برج طغرل و دیگر آثار تاریخی کشیده شد.با همکاری این اداره و شهرداری منطقه ۲۰ تور های گردشگری جان تازه ای گرفتند و توریست های زیادی ری گردی را هم تجربه کردند.این فعالیت ها کماکان ادامه دارد اما خبری از برگزاری تور گردشگری برای بازدید از قلعه دوره ماد ها نیست که نیست.

کاربری فرهنگی برای قلعه گبری

«آثار تاریخی هر شهری شناسنامه و هویت آن به حساب می‌آیند و باید به درستی برای آیندگانش حفظ شوند.» «احمد ابوحمزه» از ری‌شناسان مشهور و چهره ماندگار فرهنگی با این گفته‌ها گله‌مندی اش را از متولیان نگهداری از آثار تاریخی شروع می‌کند: «حفظ این آثار نه تنها وظیفه اشخاصی محدود بلکه یک وظیفه همگانی است و نیاز به عزم عمومی دارد. همه ما باید دست به دست هم بدهیم تا این میراث گرانبها را برای نسل‌های آینده حفظ کنیم. کاربری انبار دادن به یک اثر تاریخی بر خلاف قانون و حفظ فرهنگ و پیشینه ماست و باید هر چه زودتر به وضعیت قلعه گبری که از قدیمی‌ترین آثار موجود در  ایران و استان تهران است رسیدگی شود.»

ابوحمزه با اشاره به این که قلعه گبری نقش پر رنگی در دوره‌های پیش از اسلام داشته است از کاربری های پیشین آن می‌گوید: «خیلی‌ها فکر می‌کنند که این قلعه تنها در محافظت از ری نقش داشته است، این تصور درستی نیست چرا که با مطالعه دقیق تاریخ می‌توان به این نتیجه رسید که قلعه گبری یکی از ۴ قلاع معروف بوده که نقش نظامی داشته است.

در واقع محافظت از نقاط جنوبی کشور کاربری این قلعه بوده است. نزدیک ترین قلعه به این مکان قلعه گبری ورامین است و باز به شهادت تاریخ می‌بینیم میان این قلاع ارتباط تنگانگی وجود داشته و این نشان از اهمیت این اماکن امنیتی در دوران ایران باستان داشته است.» کارشناس میراث فرهنگی از اشتیاق دوستداران تاریخ برای بازدید از این قلعه هم با خبر است: «چند سال پیش با همکاری شهرداری و سازمان میراث فرهنگی تورهای گردشگری در شهرری رونق زیادی گرفت. متاسفانه به دلیل این که این بنای تاریخی تبدیل به انبار شده بود اجازه بازدید از آن تنها با نامه و صدور مجوز امکان‌پذیر بود. به همین دلیل زمانی که اتوبوس حامل گردشگران از مقابل این قلعه می‌گذشت توضیح‌هایی درباره آن به شهروندان می‌دادم. آن‌ها اعتراض زیادی نسبت به انبار شدن این بنا داشتند و بسیار مشتاق بودند که از درون آن هم بازدید کنند. اما با وجود تغییر کاربری داخل این قلعه دچار تغییرات اساسی شده است و اجازه ورود نیز به کسی داده نمی‌شود.»

چهره ماندگار فرهنگی شهرری که تا به حال تالیفات زیادی درباره آثار تاریخی ری داشته است، ادامه می‌دهد: «کاربری فعلی به هیچ عنوان مناسب چنین مکان تاریخی نیست و باید به قلعه گبری کاربری فرهنگی داده شود. می‌شود با اندکی توجه این ابنیه را حفظ کرد. زمانی که کار مرمت باروی چشمه علی آغاز شد خیلی‌ها فکر می‌کردند که این کار شدنی نیست؛ اما این بارو از نو ساخته شد و حالا زیبایی ویژه‌ای به این چشمه قدیمی داده و توریست‌های زیادی را به این منطقه جذب کرده است. شبیه همین کار را در قلعه گبری هم می‌توان انجام داد. باید ملک معوضی به جای انبار به متولیان آن داده شود و با کاربری فرهنگی و گردشگری این قلعه را حفظ و از آن به بهترین شکل ممکن نگهداری کرد. سالانه زوار زیادی برای زیارت حرم حضرت عبدالعظیم به شهرری می‌آیند، با یک اطلاع رسانی مناسب و ایجاد تسهیلات ویژه برای ری گردی می‌توان از این اماکن گردشگری در آمدزایی هم کرد. این کار می‌تواند آینده آثار تاریخی دیگر ری را نیز نجات دهد، چرا که بخشی از هزینه‌های نگهداری و مرمت را می‌توان از این راه به دست آورد.»

بهره‌برداری از آثار تاریخی

بنای قلعه گبری از خشت و گل ساخته شده است. اما بر اساس رای و نظر کارشناسان میراث فرهنگی اگر به شکل اصولی مورد مرمت و مقاوم سازی قرار گیرد می‌توان به آن کاربری‌های فرهنگی داد. «ابو حمزه» پیشنهاد تازه‌ای برای متولیان فعلی این قلعه تاریخی دارد: «با وجود این که روزانه زائران زیادی برای  زیارت سیدالکریم شهرری به اینجا می‌آیند کمتر مهمانسرا یا هتل و اقامتگاه کوتاه مدتی برای آن ها تعبیه شده است.متولیان فعلی قلعه گبری می‌توانند با مرمت و احیای قلعه گبری کاربری یک اقامتگاه تاریخی و گردشگری را به آن بدهند. به این ترتیب هم این مکان تاریخی کاربری مناسبی پیدا می‌کند و هم زوار جایی برای اقامت و بازدید تاریخی خواهند داشت.»

قلعه گبرها کجاست؟

قلعه گبری نشانی سر راستی دارد. اگر هوس دیدار آن را کردید، یا به آنچه در این گزارش آمده مشکوک هستید می‌توانید سری به آن بزنید. البته راهی به درون آن نخواهید داشت و تنها می توانید از کنار اتوبان نظاره‌گر آن باشید. برای بازدید از این قلعه قدیمی باید وارد کمربندی ۴۵متری شهرری شوید. بعد از چهارراه سلمان فارسی و درست آن سوی فروشگاه شهروند شهر ری چشمتان به بنای خشتی آن روشن می‌شود. یادتان باشد نزدیک غروب یا در ساعت‌های شب به سراغ قلعه گبری نروید. اطراف آن هیچ نورپردازی ندارد و به راحتی می توان آن را با تپه‌ای خاکی اشتباه گرفت.

غریبستان آثار تاریخی

ری شهر غریبی است. بیش از ۲۰۰ اثر تاریخی دارد. قدمت آن حتی از شهرهایی مانند اصفهان و شیراز که گردشگران برای بازدید از آثار تاریخی آنها سر و دست می شکنند هم بیشتر است. اما تا زمانی که توجهی به ابنیه تاریخی آن نشود کسی متوجه جنبه تاریخی  عروس شهر های نخستین نخواهد شد. به زودی آثار تاریخی دیگر مانند برج خاموشان و کاروانسرای ری هم سرنوشتی مانند قلعه گبری می‌یابند و این واقعیتی است که انگار گریزی از آن نیست.