نابغۀ اقتصاد در ایران؛ دوست هیتلر چگونه دوست مصدق شد؟/ داستان جالب اقتصاددانی که بیشترین ضریب هوشی را داشت و به ایران عشق می ورزید

حسین نیازبخش- امروز سالروز اولین سفر یالمار شاخت، نابغۀ اقتصادی آلمان و رئیس رایش‌بانک در عصر آلمان نازی به ایران است. او برای نخستین بار در 20 آبان 1314 وارد تهران شد و با رضاشاه و دولت وقت ایران مذاکره کرد. رضاشاه در پایان سلطنتش علاقۀ بسیار زیادی به آلمانی ها داشت. او گمان می کرد با کمک آلمان ها می تواند ایران را در مسیر توسعه قرار داده و همزمان از شر انگلیسی ها راحت شود. انگلیسی ها که از قبل نسبت به رضا شاه و گرایشش به آلمان نازی ظنین بودند، در سال 1314 و بعد از سفر شاخت به تهران مطمئن شدند که رضا شاه قصد اتحاد با هیتلر را دارد و به همین دلیل، آرام آرام زمینۀ سقوط سلطنت پهلوی اول را فراهم کردند.

اما یالمار شاخت که بود و سفرهای مختلفش به تهران به چه جهتی صورت گرفت؟

یالمار شاخت؛ از نجات اقتصاد آلمان تا دوستی با هیتلر و زندگی در اردوگاه کار اجباری

یالمار شاخت یکی از بزرگترین اقتصاددانان آلمان در قرن 20 به حساب می آید. او که یک اقتصاددان سوسیالیست و ملی گرا است در اوج ابرتورم آلمان بعد از جنگ جهانی اول، مسئول بانک مرکزی و وزارت اقتصاد دولت جمهوری وایمار شد و با قدرت و هوش مثال زدنی اش توانست ابرتورم آلمان را کنترل کند. دستاورد او در کنترل تورم باعث علاقۀ هیتلر به او شد و همین امر موجب شد به عنوان وزیر اقتصاد و رئیس رایش بانک آلمان نازی برگزیده شود.

شاخت توانست از سال 1933 تا 1939 اقتصاد سوسیالیستی آلمان را تقویت کرده و آن را به یکی از قدرتمندترین کشورهای دنیا تبدیل کند. با این حال، سیاست جنگ طلبانۀ آدولف هیتلر به مذاق شاخت خوش نیامد و او خیلی زود متوجه شد با فرد اشتباهی دست دوستی داده است. شاخت در سالهای جنگ جهانی دوم در مقابل هیتلر ایستاد و با گروهی دیگر از نازی های حالا رویگردان از هیتلر، علیه پیشوا ایستاد.

شاخت به همراه رومل و چند تن دیگر تلاش کرد طی یک کودتا قدرت را از هیتلر بگیرد اما این کودتا که با نام کودتای 20 ژوئیه شناخته می شود، شکست خورد. بعد از این اتفاق، شاخت به چند اردوگاه کار اجباری فرستاده شد. او در داخائو در انتظار مرگ بود که جنگ جهانی به پایان رسید و آلمان شکست خورد. بعد از این اتفاق، شاخت توسط متفقین دستگیر و به دادگاه نورنبرگ فرستاده شد اما در آنجا تبرئه گردید.

در مدتی که شاخت در زندان متفقین بود، آزمایش های فراوانی روی او انجام شد. طبق اسناد منتشر شده، ضریب هوشی شاخت از همۀ نازی های دستگیر شده توسط متفقین بالاتر بود.

شاخت چگونه ابرتورم آلمان را کنترل کرد؟

علت اصلی ایجاد ابر تورم در کشور آلمان شکست در جنگ جهانی اول بود. آلمانها که قبل از جنگ هم وام های کلانی از کشورهای اروپایی گرفته بودند با شکست در جنگ هم با بدهی‌های عظیم روبرو شدند و هم مجبور بودند بر اساس معاهده ورسای حدود ۱۳۲ میلیارد مارک به عنوان غرامت جنگی به متفقین پرداخت کنند. پس از این بود که جمهوری وایمار(دولت جدید آلمان پس از جنگ اول جهانی) در یک تصمیم شتاب زده برای پرداخت بدهی‌ های خود، بی توجه به منابع ارضی و مسکوکات شروع به چاپ پول کرد و از آن برای خرید ارز خارجی و سپس پرداخت خسارت‌ها استفاده نمود. همین امر، نقدینگی عجیبی در بازار آلمان ایجاد کرد و در طول مدت کوتاهی قیمت ها به شدت افزایش یافت.

یالمار شاخت و گروهش  بعد از روی کار آمدن، از واحد پولی جدید به پشتوانه وام‌های مختلف و با بستن مالیات سنگین حمایت کردند. دکتر شاخت و تیمش اسکناسهای جدیدی را تحت سیاستهای جدید انتشار دادند. در ماه‌های پایانی سال ۱۹۲۳ در حدود ۵۰۰ میلیون رنتن مارک به چرخه پولی این کشور وارد شد. این میزان در ابتدای سال ۱۹۲۴ به یک میلیارد رنتن مارک و در ابتدای تابستان سال ۱۹۲۴ به ۸/ ۱ میلیارد رنتن مارک افزایش یافت.

دولت پس از ثبات نسبی بازار، یک بار دیگر واحد پولی کشور را تغییر داد. حکومت جدید آلمان واحد پولی رایش مارک را جایگزین رنتن مارک کرد. پس از آن بود که دولت با ممنوعیت استفاده از رنتن مارک همه را مجبور کرد که از واحد پولی جدید استفاده کرده و رنتن مارک های خود را به رایش مارک تبدیل کنند. به این طریق دولت آلمان در چند سال توانست بر ابر تورمی که دولت وایمار ایجاد کرده بود، فائق شود.

نابغه در ایران/ رابطه شاخت و مصدق

شاخت بعد از سقوط سلطنت رضا شاه هم سفرهایی به ایران داشته است. قدرت شاخت در اقتصاد ملی و سوسیالیستی و افکارش در مورد اقتصاد بدون نفت باعث علاقۀ جبهۀ ملی و شخص محمد مصدق به او شد. مصدق بعد از نخست وزیری و ملی کردن صنعت نفت، شاخت را به ایران دعوت کرد. هدف مصدق ایجاد یک سیستم اقتصادی بر مبنای تولید داخلی و حذف منابع و درآمدهای نفتی بود. به همین علت، از شاخت دعوت کرد که به ایران بیاید و مسئولیت این کار را بر عهده بگیرد. اگرچه شاخت به علت تمایلات نژادی اش به ایرانی ها علاقه داشت اما به علت تهدید برخی ماموران اطلاعاتی آمریکا و انگلیس، حاضر نشد دخالت زیادی در امور اقتصادی ایران کند. او صرفا به مصدق مشاوره داد و بعد از مشاوره نیز به اروپا برگشت؛ هر چند قول داد با برنامه ای بهتر و جزئی تر به ایران بازگردد و طرح خود را به مصدق ارائه دهد. با این حال، دولت مصدق مدت کوتاهی بعد سقوط کرد. شاخت به ایران بازگشت و طرح خود را به دولت کودتا ارائه داد اما دیگر گوش کسی به حرفهای این اقتصاددان ضد نفت بدهکار نبود و طرح او به سرعت کنار گذاشته شد.

با اینکه، جبهۀ ملی روی دوستی نابغۀ اقتصادی و مصدق مانور زیادی می دهند اما برخی معتقدند اقدام مصدق مبنی بر دعوت شاخت صرفا یک اقدام هیجانی و تبلیغاتی بوده است و مصدق هیچ هدف مشخص و برنامۀ مشترکی با شاخت نداشته است. کامران دادخواه در مصاحبه ای که مدتی پیش داشت در این رابطه گفت: اما چرا مصدق از شاخت دعوت کرد؟ چون شاخت برای ایرانی‌ ها خیلی مهم بود. این کار جنبه تبلیغاتی بسیاری برای دولت مصدق داشت. او مدام می ‌گفت ما شاخت را به ایران دعوت کردیم و او چنین و چنان طرحی را ارائه داده است. آن سال‌ها افرادی می‌ گفتند مصدق صادرات غیرنفتی را افزایش داده و واردات هم انجام می ‌شود و این سبب شده اوضاع اقتصادی و شرایط مردم خوب شود. اما من با مطالعاتی که انجام دادم متوجه شدم که این ادعا درست نیست. در دو سال فعالیت مصدق صادرات غیرنفتی افزایش نداشته و واردات هم به‌شدت کاهش یافته بود و مردم هم در مضیقه بودند. مصدق هم در این زمان مشغول شعبده‌بازی‌های خود بود و یکی از این شعبده‌بازی‌ها هم دعوت شاخت به ایران بود. اما واقعا این دعوت چه دستاوردی داشت؟ هیچ.

در مورد نیت مصدق در مورد دوستی با شاخت نمی توان به راحتی قضاوت کرد. اما آنچه مشخص است این است که هدف او به هیچ وجه تحقق نیافت و شاخت هرگز نتوانست تجربیات و دانش خود در زمینۀ اقتصاد را در ایران به کار ببندد و خیلی زود مجبور به ترک تهران شد.