این «دایرۀ سنگی پرّه‌دار» یکی از بزرگترین اسرار مصر باستان است
شگفتی‌های مصر باستان پایان‌ناپذیر هستند؛ از عجایب غول‌آسایی مثل هرم‌های جیزه و مجسمۀ ابوالهول تا اشیاء کوچکی که در گوشۀ موزه‌ها به فراموشی سپرده شده‌اند. «دیسک سابو» یکی از این اشیاء کوچک با رازهای بزرگ است.
همانطور که می‌دانیم، اهرام مصری تنها نمونه‌های باقی‌مانده از «عجایب هفتگانه» جهان قدیم هستند و هنوز هم رازها و پرسش‌های زیادی دربارۀ نحوۀ ساخت آن‌ها وجود دارد.
اما اهرام، تنها معماهای مصری نیستند؛ معماهای دیگری هم از مصر باستان برای ما به جا مانده‌اند که گرچه اندازۀ بسیار کوچک‌تری دارند اما شاید به مراتب سردرگم‌کننده‌تر و رازآلودتر از اهرام باشند. یکی از این معماها شیء عجیب و مرموزی موسوم به «دیسک سابو» است؛ یک شی سنگی نسبتا کوچک که وقتی به شکل و شمایل آن نگاه می‌کنیم نمی‌توانیم باور کنیم که حدود 5 هزار سال از زمان ساخت آن می‌گذرد.
کشف «دیسک سابو»
این مصنوع عجیب دایره‌ای‌شکل که حدودا 61 سانتیمتر قطر و در ضخیم‌ترین قسمت 10.5 سانتیمتر ارتفاع دارد، در سال 1936 توسط مصر شناس مشهور بریتانیایی، والتر برایان اِمِری، در حفاری‌های انجام شده در گورستان عظیم و سلطنتی سقاره کشف شد. قدمت مقبره‌ای که این شیء در آن کشف شد، به حدود 3 هزار سال قبل از میلاد مسیح می‌رسید.
بخشی از محوطۀ عظیم و باستانی سقاره
از حفاری در سقاره اقلام مهم و با ارزش زیادی به دست آمد، اما هیچ کدام به اندازه «دیسک سابو» عجیب نبودند. اِمِری آن را در حین حفاری مقبرۀ شاهزاده سابو، یکی از مقامات عالیرتبۀ سلسله اول پادشاهی و فرزند فرعونی به اسم آنجیب، کشف کرد.
در مورد پسر آنجیب یعنی شاهزاده سابو اطلاعات کمی وجود دارد. تاریخ جزئیات زیادی در مورد روابط خاندانی در سلسله اول ثبت نکرده است، بنابراین ممکن است هرگز از سرنوشت سابو و نقش دقیق او در دربار یا وقایع سیاسی آن زمان مطلع نشویم. امری می‌نویسد که سابو به احتمال زیاد یک مقام بلندپایه و مدیر یک استان، هم در دوران سلطنت فرعون دن (احتمالاً پدربزرگش) و هم در زمان پدرش آنجیب بوده است.
مقبرۀ شاهزاده سابو که به عنوان «مقبرۀ 3111» نامگذاری شده، در شمال سقاره و تقریباً در 1.7 کیلومتری شمال هرم پلکانی جوسر قرار داشت. این مقبره شامل هفت اتاق تدفین بود که هر کدام از آن‌ها پر از اقلام و اشیاء تدفینی بودند. بزرگترین اتاق نیز جسد شاهزاده سابو را در خود داشت و باز هم با وسایل تدفینی زیادی همراه بود.
بیشتر این اقلام چیزهای عجیبی نبودند؛ از استخوان‌های حیوانات گرفته تا ابزار سنگ چخماق، ظروف سفالی، اقلامی از جنس عاج و کاسه‌های سنگی. اما یک مورد کاملا برجسته بود: یک دیسک جالب توجه که به قطعات متعدد شکسته شده بود.
هنگامی که دیسک سابو به سختی دوباره سرهم شد، بسیاری از مصرشناسان برجسته را مجذوب خود کرد. این شیء دایره‌ای‌شکل شبیه یک کاسه ته گرد است و دارای سه پرّۀ بسیار نازک و منحنی است که در فواصل تقریباً 120 درجه در اطراف دایره به سمت درون آن خم شده‌اند. این پره‌ها توسط سه سوراخ از لبۀ دایره جدا می‌شوند. در مرکز دیسک نیز یک برجستگی لوله‌مانند به قطر تقریبا 10 سانتی متر قرار دارد.
دیسک سابو هم‌اکنون در موزۀ قاهره نگه‌داری می‌شود
چرا این دیسک شگفت‌انگیز است؟
اولین چیزی که در مورد دیسک سابو جلب توجه می‌کند این است که شکل و شمایلش بیشتر به یک ابزار مدرن یا بخشی از یک دستگاه امروزی شبیه است و تقریبا باورکردنی نیست که چیزی شبیه این از یک مقبرۀ 5 هزارساله به دست آمده باشد. اما چیزی که ماجرا را عجیب‌تر می‌کند این است که این شیء از سنگ تراشیده شده و بنابراین حاصل یک عمل سنگتراشی بسیار ظریف و شگفت‌انگیز بوده است.
جنس دیسک سابو از سنگ موسوم به «شیست» است؛ سنگی متخلخل و شکننده که تراشیدن آن به خصوص با چنین جزئیات ظریفی بسیار دشوار است. شیست از دانه‌های درشت تشکیل شده و حالتی لایه‌لایه دارد که باعث می‌شود در هنگام حکاکی یا تراش امکان پوسته پوسته شدن و خرد شدن داشته باشد. بنابراین این یکی از رازهای دیسک سابو است که چگونه با چنین جزئیات دقیقی تراشیده شده است.
اما بزرگترین معما دربارۀ این شیء کارکرد واقعی آن است. از زمانی که این شیء کشف شد، نظرات متفاوتی تا به امروز دربارۀ هدف و کارکرد آن مطرح شده‌اند اما هیچ یک مورد توافق عام و جامع قرار نگرفته‌اند و بنابراین ماهیت دقیق این شیء هنوز یکی از اسرار مصر باستان محسوب می‌شود.
اولین دیدگاهی که خود اِمِری مطرح کرد این بود که این دیسک یک شیء تزیینی یا یک جور ظرف تشریفاتی بوده که بر روی یک پایه قرار می‌گرفته است. این دیدگاه هنوز هم دور از ذهن نیست اما هیچ پایه‌ای در حفاری‌های مقبرۀ سابو به دست نیامد که تکمیل کنندۀ این شیء باشد.
دیدگاه دیگری که مطرح شده، این شیء را یک جور چراغدان روغی می‌داند که می‌تواند روغن را در سه بخش مختلف حفظ کند. این دیدگاه نیز با توجه به شکل و شمایل دیسک می‌تواند صادق باشد.
بقایایی 5 هزارساله در ابیدوس مصر که گمان می‌رود مربوط به یک کارگاه آبجوسازی باشد
یکی از تازه‌ترین دیدگاه‌ها که در سال 2021 ارائه شد، این دیسک را دارای کاربرد در فرایند آبجوسازی معرفی کرده است؛ ما بر اساس شواهد دیگر می‌دانیم که این فرایند در مصر باستان سابقه‌ای طولانی داشته است. طبق این دیدگاه، از این دیسک برای هم زدن طولانی‌مدت دانه‌های جو در آب داغ استفاده می‌شده است.
طبیعی است که غیر از این دیدگاه‌های علمی، همیشه کسانی هم خارج از قلمرو علم هستند که دوست دارند به سراغ فرضیات محیرالعقول بروند؛ مثل کسانی که اشیائی مثل این را تکنولوژی‌هایی پیشرفته و رازآلود مثل «پمپ آب باستانی» یا «چرخ لنگر» به حساب آورده‌اند. اما صرف نظر از این دیدگاه‌های بدون پشتوانه، این واقعیت پابرجاست که «دیسک سابو» نمونه‌ای جالب توجه از اسرار باستانی مصر و شاهدی از توانایی فنی و مهارت‌های آن مردم در هزاره‌های دور است.
