خاطرات دکتر ویلز در ایران عهد قاجار؛ «منظرۀ تهران و آداب قلیان‌کشی در مهمانی»

در اینجا گزیده‌ای از خاطرات دکتر ویلز را که مربوط به ورود او به شهر تهران و شرح برخی از آداب و رسوم مهمانی‌های ایرانی است می‌خوانید:

اما به محض ورود به شهر و مشاهده موقعیت آن از نزدیک به کلی نظرمان عوض شد . . . درهای چوبی ضخیم و قشنگ، پنجره‌های زیبا و بخصوص داخل اتاق‌ها که از زیبایی فرش‌های ایرانی جلوه خاصی به خود گرفته بود. در ابتدا مشاهدۀ کمبود مبل و صندلی در این اتاق‌های مجلل برای ما خارجی‌ها تکان‌دهنده و توام با احساس نقص و کمبود بود.

ولی کم کم پس از عادت کردن به نشستن روی فرش‌های خوش‌نقشه و تکیه دادن بر پشتی‌های نرم احساس آرامش بیشتری کردیم. به خصوص که میزبان مهماندوست و پیشخدمت‌هایش باسلیقه و مهمان‌نواز باشند.

. . . طولی نکشید که که جریان دعوت ما به میهمانی‌های رسمی آغاز شد. من هم شوق فراوانی به این مهمانی‌ها و مشاهده رسوم و نحوه پذیرایی ایرانیان داشتم. شرط موفقیت در جلب نظر اشخاص در این نوع معاشرتها آگاهی از نحوه برخورد و انجام تعارفات می‌باشد.

در این کشور در صورت محترم بودن مخاطب به هنگام مکالمه به جای «تو» او را با ضمیر اول شخص جمع یعنی «شما» مورد خطاب قرار می‌دهند و به جای «من» کلمه «بنده» را به کار می‌برند . . . به هر نفر از میهمانان پس از نشستن و مستقر شدن سه استکان چای متوالی داده می‌شود و به همین تعداد هم قلیان. هرچند که بعضی مهمانان به جای قلیان به دود کردن سیگار خود می‌پردازند. طرز استفاده از قلیان هم بدین طریق است که هر نفر پس از زدن چند پُک پشت سر هم به قلیان آن را به نفر بغل دستی خودش رد می‌کند . . . تنباکوهای قلیان هم بر چند نوع مختلف است که بهترین نوع آن مخصوص جهرم است.

قلیان‌کشی در میان ایرانیان همراه با انواع تعارفات و احترام است. وقتی مهمانی به دیدار کسی می‌رود و به دستور میزبان برای او قلیان آورده می‌شود، قبل از اینکه آن را از دست پیشخدمت‌ها بگیرد، به عنوان ادای احترام با اصرار از میزبان خواهش میکند تا اولین پک را او به قلیان آماده بزند.

پس از پک زدن میزبان و نوبت رسیدن به مهمان، این بار رو به اطرافیان خود میکند و ضمن تکان دادن سر به منظور تعارف از آنان خواهش میکند که در صورت تمایل چند پکی به قلیان بزنند.

خود قلیانها هم از لحاظ جنس بدنه و نی و ته قلیان و سر قلیان با هم متفاوتند. من به چشم خود قلیانهایی را دیدم که جنس ساقه تا زیرکاسه از چینی و خود کاسه از نقره خالص بود. گاه سر قلیانها از طلاست و بدنه آن از انواع جواهرات تزیین یافته. البته این نوع قلیانها مخصوص طبقه‌ای خاص از اغنیا می‌باشد.