رنگ ادرار بیماری‌تان را فاش می‌کند!

به گزارش ، ادرار یکی از راه‌های دفع مواد زائد، متابولیت‌ها (مواد حاصل از سوخت و ساز سلول‌ها) و الکترولیت‌ها (عناصری مثل سدیم، پتاسیم، کلسیم و...) از بدن است. دفع ادرار مساله بسیار مهمی است، زیرا هرگونه اختلال در آن می‌تواند سلامت، را به خطر بیندازد. در این رابطه حجم و رنگ ادرار از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. کاهش و افزایش حجم ادرار و تغییر رنگ آن می‌تواند ناشی از بیماری‌های مختلفی باشد. البته تن‌ها با درنظر گرفتن ظاهر ادرار نمی‌توان بیماری را تشخیص داد. تغییر در رنگ، حالت یا حجم ادرار یک نشانه یا کلید تشخیصی است که فرد را ملزم به بررسی پزشکی و انجام آزمایش‌های مربوطه از جمله آنالیز ادرار می‌کند. صفحه «درمانگاه» این هفته تغییرات ظاهری ادرار را مورد بررسی قرار می‌دهد و شما را با انواع آزمایش‌های آن آشنا می‌کند.

ادرار در حالت طبیعی چه ویژگی‌هایی دارد؟

ادرار در حالت طبیعی باید کاملا شفاف باشد، به‌طوری که بتوان نوشته‌های یک کاغذ را از پشت ظرف شیشه‌ای حاوی ادرار خواند. رنگ آن نیز در صورت نوشیدن آب کافی می‌تواند بی‌رنگ تا زرد ملایم باشد. اگر هم فرد در طول روز آب کمتری بنوشد، ادرار غلیظ‌تر و رنگ زرد آن تیره‌تر می‌شود، اما شفافیت خود را حفظ می‌کند. حجم ادرار نیز با توجه به میزان مصرف مایعات و الکترولیت‌ها متغیر است. برای مثال یک فرد ۷۰ کیلوگرمی می‌تواند در طول روز به‌طور متوسط بین ۲ تا ۵ / ۲ لیتر دفع ادرار داشته باشد. با درنظر گرفتن حجم مثانه در حالت پر (۳۰۰ تا ۴۰۰ سی‌سی) این فرد باید در روز ۴ تا ۵ بار ادرار کند.

رنگ ادرار؛ زنگ هشدار!

بعضی از عوامل و بیماری‌ها می‌توانند رنگ ادرار را تغییر دهند که در ادامه به مهم‌ترین این تغییرات اشاره می‌شود:

۱. ادرار قرمزرنگ: رنگ ادرار می‌تواند به چند دلیل قرمز شود. یکی از این عوامل دفع گلبول قرمز داخل ادرار است. برای مثال سنگ در مجاری ادراری می‌تواند در مسیر دفع خود خراش‌هایی ایجاد کند و باعث خونریزی شود. این خون، رنگ ادرار را قرمز می‌کند. سرطان‌ها در این ناحیه مثل سرطان مثانه و همچنین بزرگی پروستات نیز می‌توانند باعث دفع خون و قرمز شدن رنگ ادرار شوند. تصادف کردن، زمین خوردن، ضربه و مشت یا لگد به ناحیه شکم و مثانه نیز می‌تواند با دفع خون در ادرار همراه شود. اختلالات کلیه مثل گلومرونفریت (التهاب فیلترهای کلیه) هم می‌تواند ادرار را خون‌آلود و قرمزرنگ کند. بعضی از دارو‌ها نیز به واسطه آسیب‌هایی که به کلیه وارد می‌کنند، رنگ ادرار را به قرمز تغییر می‌دهند.

البته ادرار قرمزرنگ همیشه ناشی از خونریزی نیست. گاهی دفع متابولیت‌های وابسته به عضلات (میوگلوبین) نیز می‌تواند رنگ ادرار را قرمز کند. برای مثال ورزش‌های خیلی سنگین، ضربه‌های شدید، آسیب به عضله، برق‌گرفتگی و بعضی از بیماری‌ها می‌توانند باعث از بین رفتن قسمت‌هایی از عضله و دفع متابولیت‌های حاصل از آن در ادرار شوند که به این حالت «میوگلوبینوری» گفته می‌شود. عفونت‌های ادراری نیز باعث قرمز شدن رنگ ادرار می‌شوند. در هر صورت این تغییر رنگ نشانه مهمی است و حتما باید علت آن با آزمایش ادرار مشخص شود.

۲. ادرار قهوه‌ای رنگ: قهوه‌ای شدن رنگ ادرار به معنای افزایش دفع بیلی‌روبین و اختلال کبدی است. برای مثال یکی از اولین علائم ابتلا به هپاتیت A. می‌تواند قهوه‌ای شدن رنگ ادرار باشد. بیلی‌روبین ماده‌ای است که از تجزیه سلول‌های قرمز خون در کبد حاصل می‌شود. البته هر زمان که ادرار به‌دلیل دفع بیلی‌روبین تیره می‌شود، مدفوع نیز باید بی‌رنگ یا کمرنگ شود، زیرا باکتری‌ها بیلی‌روبین را در روده تجزیه می‌کنند و رنگ سفید به مدفوع می‌دهند. این ۲ نشانه همراه با هم (تیره شدن رنگ ادرار و بی‌رنگ شدن مدفوع) وجود اختلال کبدی را قطعیت می‌بخشند. کیسه صفرا نیز بخشی از کبد است، بنابراین اگر دچار اختلال شود، رنگ ادرار را تغییر می‌دهد. برای مثال اگر فرد سنگ صفرا داشته باشد و این سنگ خروجی مجرای مشترک کبدی را ببندد، رنگ ادرار تیره می‌شود.

۳. ادرار صورتی‌رنگ: رنگ صورتی ادرار ممکن است نشانه وجود خون به مقدار کم یا متابولیت‌های حاصل از دفع ماهیچه باشد. مصرف بعضی از مواد غذایی مثل چغندر نیز می‌تواند رنگ ادرار را صورتی یا قرمز کند.

۴. ادرار سبزرنگ: سبز شدن رنگ ادرار خیلی شایع نیست. با این حال عوامل مختلفی مثل مصرف داروهای ضدافسردگی، بیماری پارکینسون یا حتی مصرف بعضی مواد غذایی نیز می‌توانند رنگ ادرار را به سبز نزدیک کنند.

وقتی ادرار کدر و بدبو می‌شود...

کدر شدن ادرار می‌تواند نشانه‌ای از عفونت در دستگاه ادراری باشد که علت آن دفع بالای سلول‌های التهابی است. به‌طور کلی، عفونت‌های ادراری می‌توانند باعث کدر شدن، بدبو شدن یا تغییر رنگ ادرار به قرمز شوند.

وقتی ادرار کف‌آلود می‌شود...

کف کردن ادرار می‌تواند نشانه دفع پروتئین در حجم بالا بر اثر مشکلات کلیوی مثل گلومرولونفریت‌ها باشد. البته این حالت یکی از علامت‌های دیررس اختلال کلیوی است. به این معنا که فرد حتما تا قبل از کف‌دار شدن ادرار، به واسطه علائم دیگر مثل ورم پا، پف دور چشم و... متوجه بیماری خود شده و احتمالا تحت بررسی و درمان است.

تغییر رنگ ادرار همیشه نشانه بیماری نیست.

رنگ ادرار می‌تواند به دنبال مصرف بعضی از مواد غذایی رنگدانه‌دار و گروهی از دارو‌ها و حتی مولتی‌ویتامین‌ها نیز تغییر کند. دارو‌ها و متابولیت‌های آن‌ها پس از مصرف به ۲ صورت از بدن دفع می‌شوند؛ یکی از این راه‌ها دفع کبدی است که از طریق صفرا و مدفوع انجام می‌شود و راه دیگر دفع کلیوی از طریق ادرار است. خیلی از دارو‌ها به‌طور همزمان دفع کبدی و کلیوی دارند. برای مثال یک دارو ممکن است ۷۰ درصد دفع کلیوی و ۳۰ درصد دفع کبدی داشته باشد یا برعکس. هر دارویی که دفع غالب آن از طریق کلیه باشد، ممکن است رنگ ادرار را تغییر دهد. برای مثال فنازوپیریدین یکی از داروهای معروفی است که رنگ ادرار را تیره و قرمز می‌کند. این دارو نوعی مسکن است که به‌طور کوتاه‌مدت برای سوزش ادرار تجویز می‌شود. ریفامپین از دیگر داروهایی است که رنگ ادرار را تغییر می‌دهد. این دارو اغلب برای درمان سل ریوی استفاده می‌شود. در هر صورت پزشکان باید هنگام تجویز این دارو‌ها بیمار را از تغییر رنگ ادرار مطلع کنند تا باعث بروز نگرانی بی‌مورد نشود.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟

تغییر رنگ ادرار می‌تواند عوامل مختلفی داشته باشد؛ از کم‌آبی بدن گرفته تا عفونت‌ها، سنگ یا تومور کلیه، بیماری‌هایی مثل گلومرولونفریت و تب‌های گذرا بر اثر آنفلوانزا همگی می‌توانند رنگ ادرار را تغییر دهند. در هر صورت این تغییر رنگ همیشه نیاز به بررسی پزشکی و انجام آزمایش ادرار دارد، مگر اینکه فقط ناشی از کم‌آبی بدن باشد.

آزمایش‌های ادرار را می‌توان به ۳ گروه تقسیم کرد؛ آزمایش رندوم ادرار معمولا به صورت صبحگاهی انجام می‌شود و پایه‌ای برای آزمایش‌های اختصاصی‌تر است. آزمایش ادرار ۲۴ ساعته نیز برای اندازه‌گیری و بررسی عوامل مختلف مثل میزان دفع پروتئین، کلسیم، سدیم، اگزالات، پتاسیم و... انجام می‌شود. برای این آزمایش ظرفی در اختیار فرد قرار می‌گیرد که باید طی ۲۴ ساعت (از یک صبح تا صبح روز بعد) ادرار خود را داخل آن بریزد. البته برای شروع آزمایش باید ادرار اول بعد از بیدار شدن از خواب را دور ریخت، زیرا این ادرار از شب قبل در مثانه جمع شده، اما بعد از آن تا اولین ادرار صبح فردا باید تمام ادرار را داخل ظرف منتقل کرد و آن را به آزمایشگاه تحویل داد. یکی دیگر از انواع آزمایش‌های ادرار، کشت ادرار است که برای بررسی عفونت انجام می‌شود. در این آزمایش، ادرار در محیط مناسب کشت قرار می‌گیرد تا مشخص شود آیا باکتری در آن رشد می‌کند یا نه؟ حاضر شدن جواب این آزمایش ممکن است تا ۷۲ ساعت طول بکشد.

از برگه آزمایش خود سر در نمی‌آورید؟!

در برگه جواب آزمایش ادرار (Urine Analysis) عوامل مختلفی ذکر می‌شود که در ادامه به مهم‌ترین آن‌ها اشاره خواهیم کرد:

Color: بیانگر رنگ ادرار است و در حالت طبیعی زرد (Yellow) ذکر می‌شود.

Appearance: بیانگر ظاهر ادرار است که در حالت طبیعی شفاف (Clear) ذکر می‌شود.

pH: بیانگر میزان اسیدیته ادرار است. ادرار در حالت طبیعی اسیدی است و معمولا pH بین ۵ تا ۶ دارد. گاهی ادرار به واسطه بعضی از بیماری‌ها مثل RTA (اسیدوز توبولی کلیوی) قلیایی می‌شود و pH آن به بالای ۷ می‌رسد. قلیایی شدن ادرار اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا فرد را مستعد ایجاد سنگ‌های ادراری می‌کند.

Specific gravity: بیانگر قدرت کلیه برای تغلیظ ادرار است. بررسی این عامل برای بعضی از افراد به‌خصوص کسانی که دفع ادرار بالایی دارند (بیش از ۳ تا ۵ / ۳ لیتر در روز) مهم است. کلیه در حالت طبیعی می‌تواند ادرار را به قدری غلیظ کند که فرد در روز فقط ۵ / ۰ تا ۱ لیتر دفع ادرار داشته باشد. این ویژگی در زمان کم‌آبی به حفظ آب در بدن کمک می‌کند. از طرف دیگر، کلیه این قدرت را دارد که حتی اگر فرد در روز تا ۱۲ لیتر آب بنوشد، به همین میزان ادرار از بدن دفع کند. بعضی از بیماری‌ها مثل دیابت، اختلالات کلیوی، مغزی و... فرد را دچار پرادراری می‌کنند. در این وضعیت بیمار با وجود اینکه مایعات کمی مصرف می‌کند، دفع ادرار بالایی دارد. بنابراین بررسی Specific gravity در این افراد پراهمیت است. البته یک فرد سالم در حالت ناشتایی Specific gravity بالاتری دارد، اما اگر مقدار زیادی آب بنوشد و بعد آزمایش بدهد، میزان این عامل پایین‌تر می‌آید. میزان Specific gravity تا حدودی با رنگ ادرار تطابق دارد. هر چه ادرار کمرنگ‌تر باشد، مقدار این عامل پایین‌تر خواهد بود و برعکس.

Protein: بیانگر دفع پروتئین از ادرار است که میزان آن با علامت‌های +، ++ و +++ مشخص می‌شود. در صورت وجود پروتئین در ادرار باید برای فرد آزمایش ۲۴ ساعته ادرار درخواست شود.

Glucose: بیانگر وجود قند در ادرار است. هر زمان میزان قند خون از آستانه بدن بالاتر برود (بالاتر از ۲۰۰ - ۱۸۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر)، کلیه به صورت دفاعی قند اضافه را از طریق ادرار دفع می‌کند. دفع قند از ادرار یکی از عواملی است که باعث نارسایی کلیوی در افراد دیابتی می‌شود. کلیه هنگام دفع قند از ادرار، آب بدن را نیز دفع می‌کند. در نتیجه یکی از اولین علائم دیابت پرادراری است.

Blood: بیانگر وجود خون در ادرار است. در صورت مثبت شدن این عامل، باید دنبال منشاء آن بگردیم که آیا این خون ناشی از دفع RBC یا گلبول‌های قرمز است یا بر اثر دفع متابولیت‌های ماهیچه وارد ادرار شده است.

Ketone: بیانگر دفع کتون از ادرار است که می‌تواند به واسطه ناشتایی طولانی‌مدت اتفاق بیفتد. هر زمان که فرد دچار کمبود قند می‌شود، بدن برای تامین انرژی از چربی‌های ذخیره‌شده استفاده می‌کند. کتون یکی از متابولیت‌های حاصل از سوخت چربی‌هاست. البته در بعضی موارد نیز بدن قند کافی در اختیار دارد، اما نمی‌تواند آن را به مصرف برساند. وسیله استفاده از قند در بدن انسولین است. بنابراین کمبود یا نقص در انسولین می‌تواند باعث دفع کتون از ادرار شود. برای مثال اگر فرد مبتلا به دیابت نوع ۱ انسولین خود را تزریق نکند، دچار دفع کتون یا حتی در موارد شدیدتر دچار کمای دیابتی می‌شود. البته باید توجه داشت کتون بر اثر ناشتایی طولانی‌مدت و روزه‌داری هم می‌تواند در آزمایش ادرار مثبت شود.

Bilirubin: بیانگر دفع بیلی‌روبین از ادرار است. در این وضعیت رنگ ادرار قهوه‌ای می‌شود.

Nitrite: بیانگر وجود نیتریت در ادرار است که می‌تواند به واسطه وجود باکتری‌ها اتفاق بیفتد.

Bacteria: بیانگر وجود باکتری در ادرار است که میزان آن با واژه‌های کم (few)، متوسط (medium) یا زیاد (many) تعریف می‌شود. باکتری در ادرار لزوما به معنای وجود عفونت نیست. به عبارت ساده‌تر، اگر در ادرار باکتری دیده شود، اما فرد بی‌علامت باشد به درمان نیاز پیدا نمی‌کند، مگر در موارد استثنا مثل افراد مبتلا به بیماری‌های نقص ایمنی، خانم‌های باردار و کسانی که پیوند کلیه شده‌اند. خیلی از خانم‌ها به‌خصوص در دوران یائسگی از ادرار خود باکتری دفع می‌کنند، اما علامتی ندارند. حتی ممکن است فاکتور نیتریت در آزمایش ادرار آن‌ها مثبت شود، اما اگر علامت نداشته باشند نیازی به درمان نخواهند داشت. درمان زمانی لازم می‌شود که سوزش و تکرر ادرار، درد زیر شکم و تب و لرز وجود داشته باشد و جواب آزمایش کشت ادرار مثبت شود.

Crystal: بیانگر وجود کریستال در ادرار است. افرادی که مستعد سنگ‌سازی کلیه هستند، کانون‌های کوچک سنگ را به صورت کریستال از ادرار دفع می‌کنند. یکی از کریستال‌های شایع کلسیم اگزالات است که به راحتی زیر میکروسکوپ دیده می‌شود. افرادی که از ادرار کریستال دفع می‌کنند باید مراقب باشند که دچار کم‌آبی و غلظت ادرار نشوند. همچنین نباید در رژیم غذایی خود به میزان زیاد از مواد حاوی اگزالات استفاده کنند.

W.B.C: بیانگر دفع سلول‌های التهابی (گلبول‌های سفید) از ادرار است. خیلی اوقات به اشتباه تصور می‌شود که دفع W.B.C از ادرار فقط نشانه وجود عفونت است، در حالی که مصرف بعضی داروها، وجود سنگ، بیماری‌های التهابی کلیه و عوامل تحریک‌کننده سیستم ایمنی نیز می‌توانند باعث دفع W.B.C از ادرار شوند. در هر صورت علت دفع ادراری W.B.C باید مورد بررسی قرار بگیرد.

R.B.C: بیانگر دفع سلول‌های قرمز (گلبول‌های قرمز خون) از ادرار است. با مشخص شدن نوع R.B.C می‌توان تشخیص داد که این سلول‌ها از مجاری ادراری دفع شده‌اند یا از کلیه و نواحی بالاتر؟

EP: بیانگر دفع سلول‌های مجاری ادراری و مثانه از ادرار است. مثبت شدن EP نشان می‌دهد سلول‌هایی از دیواره مجاری یا مثانه کنده شده و داخل ادرار آمده‌اند. با بررسی این سلول‌ها در افراد مبتلا به سرطان می‌توان به وضعیت بیماری پی برد، اما EP در یک فرد سالم معمولا ارزش تشخیصی ندارد.