بازیگری که نخواست سلطان باشد

این سرنوشت اما به دلایلی که مجالی به توضیح آن در این مختصر نیست به گونه‌ای دیگر رقم خورد. شاید از جهاتی این سرنوشت ناخواسته را بتوان‌ مولود وضعیت برزخی حاکم بر بازیگرانی چون بهمن مفید تعبیر کرد. وضعیتی که یک سوی آن با شهرت و پول و سوی دیگر آن به مهجوریت و گمنامی و سختی و تنگدستی رقم بخورد. در این فضا برخی به مدد پس زمینه‌های اجتماعی و برخی دیگر اتفاق و کاریزمای منحصر به بالاترین سطح سینمای آن دوران راه یافتند. در مقایسه با کسانی که به‌رغم توانمندی‌های منحصر خاک صحنه خوردن را ترجیح دادند و صبوری پیشه کردند.

وضعیت بازیگرانی چون بهمن مفید در این میان متفاوت بود. کسانی که به‌رغم قابلیت‌های بالقوه و بالفعل، اما به دلایلی از جمله سیطره سینمای تجاری در مقایسه با سینمای هنری که اغلب در حاشیه نفس می‌کشید امکان و فرصت چندانی برای بروز و ظهور استعدادهای خود نیافتند. برخی آنها همچون بهمن مفید اگر چه به سرعت خود را در ردیف ستاره‌های پولساز آن دوران قرار دادند، اما این موفقیت به قیمت سوزاندن فرصتی بود که می‌توانست با کمی صبوری و حوصله و هوشمندی به نقطه عطفی در زندگی آنها تبدیل شود.

آنچه این دست از بازیگران را از آنچه استحقاق آن داشتند، محروم کرد، شتابزدگی ناشی از تنگدستی و سختی‌های متحمل شده در زندگی بود. خاطره بهمن مفید از دریافت پنج هزار تومان دستمزد در آن وضعیت و بابت فیلم قیصر بر این وضعیت تأکید دارد. با این حال هنوز هستند از نسل بازیگران قدیمی که مخاطبان آن زمان و این زمان هنوز درک و شناخت واقع‌بینانه‌ای از شرایط آن دوران برزخی ندارند. جامعه در مورد آنها با همان سبقه و رزومه فیلمفارسی‌ها قضاوت می‌کند. بازیگرانی که در مرز سینمای هنری متوقف و به ورطه سینمای تجاری رویاپرداز و ساده انگار گرفتار شدند. بهمن مفید از جنس چنین بازیگرانی بود. هر چند با اولین حضور و بازی در تک سکانس فیلم قیصر برای همیشه در حافظه سینمای ایران و سینمادوستان و حتی منتقدین سختگیر آن زمان ماندگار شد.

آن سال‌ها مخاطبان عادی سینما تصور نمی‌کردند بازیگری مثل بهمن مفید تحصیلکرده تئاتر و هنر باشد. دانستن و ندانستن این موضوعات برای تماشاگری که برای تفریح و سرگرمی و فراموش کردن به سینما می‌رفت اهمیتی نداشت. این ذهنیت که بازیگران سینمای تجاری را گروهی آدم الکی خوش و باری به هر جهت تشکیل می‌دهند، جریان غالب سینمای رویاپردازی حقنه می‌کرد که به سادگی و وفور فیلم می‌ساخت و منتفع می‌شد. بهمن مفید در متن و حاشیه چنین وضعیتی و با سکانس طلایی قیصر خود را به رخ کشید. و شگفت اینکه همین تک سکانس به توجه و حضور او در چندین فیلم مطرح کارگردان‌های بدنه و راس سینمای آن زمان منجر گردید. ۷۳ فیلم در کارنامه بهمن مفید از سال ۱۳۴۹ تا ۱۳۹۵ درج شده است. اگر دو فیلم سرود تولد ۱۳۸۳ و سریال شهر قشنگ ۱۳۹۵ را فاکتور بگیریم او از سال ۱۳۴۹ و بازی در تک‌سکانس قیصر تا سال ۱۳۶۰ و آخرین حضور در فیلم هجرت، در هفتاد و یک فیلم سینمایی حضور داشته. معدل هفت فیلم در سال به لحاظ کمی در مقایسه با سوپراستارهای تجاری او را در ردیف پرکارترین بازیگران سینمای قبل از انقلاب قرار می‌دهد. این آمار بیش از هر چیز نشان از محبوبیت و پولساز بودن او در سینمای تجاری می‌دهد. سینمایی که منتقدین جدی و نابردباری چون دکتر کاووسی به فیلمفارسی تعبیر می‌کردند. و برخی بازیگران آن سینما و به‌رغم داشتن تحصیلات سینمایی اما همچون تولیدات آن سینما همان اندازه که مورد اقبال تماشاگران عادی، مورد بی‌مهری و بی‌اعتنایی نخبگان بودند.

با این حال همچنان که از میان فیلم‌های تجاری شاهد آثار ارزشمند و گاه امیدوارکننده، در میان بازیگران آن سینما نیز شاهد ظهور بازیگران و استعدادهایی بودیم‌که در صورت استمرار و سخت‌گیری می‌توانستند سرنوشت متفاوتی از آنچه پشت سر گذاشتند رقم بزنند. از این زاویه شاید بهتر بتوان کارنامه بازیگری بهمن مفید را بازخوانی کرد. بازیگری که با حضور در تک سکانس قهوه‌خانه فیلم قیصر و همزمان با موفقیت تجاری و هنری یکی از نمونه‌های موج نو سینمای ایران ظهور کرد. و هم اندازه فیلم کیمیایی مورد توجه نخبگان و تماشاگران عادی سینما قرار گرفت. بازی تک سکانس بهمن مفید در قیصر فرصت و امکان مناسبی بود برای جلب‌توجه برخی کارگردان‌های مطرح سینمای آن زمان از جمله علی حاتمی، شاپور قریب، ذکریا هاشمی، فریدون گله و ادامه همکاری با مسعود کیمیایی در داش آکل و رضا موتوری. مرور آثار این دوره کوتاه بهمن مفید که فقط یک سال و اندی طول کشید گویای توانمندی و جایگاهی بود که خیلی زود بروز و ظهور پیدا کرد. و متاسفانه در ادامه به همان سرعت و شتاب به بخش مهمی از تولیدات بی‌بو و خاصیت تبدیل شد.

رضا موتوری و داش آکل مسعود کیمیایی - طوقی و بابا شمل علی حاتمی - رشید پرویز نوری - سه قاپ ذکریا هاشمی - رقاصه شهر شاپور قریب - پل خسرو پرویزی و حتی زن یکشبه کار مشترک میرلوحی و دکتر کوشان از آثار قابل تامل و برخی ارزشمند و ماندگار در بازه زمانی ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۰ بودند. بهمن مفید در تمامی این آثار حضور داشت. حتی حضور بهمن مفید در فیلم‌های متوسط این بازه زمانی همچون فریاد ساخته سلیمان میناسیان و حیدر کار مشترک ژورک و سیروس الوند و فریدون گله نیز هم قابل دفاع و هم خبر از روند رو به جلوی بهمن مفید و حداقل در بدنه سینمای آن دوره می‌داد.

هر چند در شروع این موفقیت‌ها بهمن مفید نه به عنوان بازیگر اول و نقش اصلی که همچنان در سایه بازیگران مطرحی چون بهروز وثوقی و ناصر ملک مطیعی قرار داشت. از میان فیلم‌های مورد اشاره می‌توان از داش الکل به عنوان اوج کار بهمن مفید یاد کرد. بهمن مفید هم در مرحله انتخاب و هم در نهایت بازی درخشان او در نقش کاکا رستم چنان درخشان بود که بسیاری اذعان می‌داشتند انگار آن را بهمن مفید نوشته است. به همین ترتیب بازی او در طوقی علی حاتمی که به رغم بسط یافتن شخصیت جاهل لمپن قیصر حاتمی جنبه‌ها و قابلیت‌های تازه‌ای از بهمن مفید کشف و رونمایی کرد. در واکاوی دلایل این افت کیفی در مقایسه با رشد کمی حضور بهمن مفید تا سال ۱۳۵۷ که به نوعی به فروپاشی سینمای قبل از انقلاب می‌رسیم. بهمن مفید با همان کارنامه هفت فیلم در سال به کار خود خاتمه می‌دهد. تاثیر تجاری حضور او در سینمای قبل از انقلاب همچنان بر ذهنیت فیلمسازان بجامانده در فردای انقلاب، تلاش کرد قالب و شخصیت بهمن مفید در اغلب فیلم‌های جاهلی را این‌بار در هیبت جاهل انقلابی و مجاهد بازسازی کند. این رویکرد نشان از اشتهای سیری ناپذیر فیلمسازان تجاری برای تثبیت موقعیت پیشین بهمن مفید و با انگیزه‌های صرفا مالی داشت. آنچه بهمن مفید را از بازیگر تحسین برانگیز در نقش دوم و حاشیه‌ای فیلم‌های اولیه به نقش اول فیلم‌های جاهلی و ستاره پولساز در این عرصه تبدیل کرد، می‌توان به همان قابلیت و توانایی اولیه او در قیصر و در ادامه همان تعداد انگشت شمار فیلم‌های مطرح حاتمی و کیمیایی و شاپور قریب و ... محدود و معطوف کرد. آنچه از این پس در کارنامه بهمن مفید شاهد هستیم تکرار بسط یافته کمی اما ساده انگارانه همان جاهل کتک خورده قیصر است که اما به دلایل معلوم این‌بار بر پرده سینما انتقام روایت همه کتک‌هایی که در قیصر خورده در غول و مکافات و جوجه فکلی و ... در قالب جاهل محل و همچون حسین آژدان مجری قانون از بدمن‌های فیلمفارسی می‌گیرد.

محبوبیت بهمن مفید در این دوره اگر نه در اندازه‌های ناصر ملک مطیعی و بهروز وثوقی و منوچهر وثوق که در میان مخاطبان بدنه و سطح هرم فرضی سینما کمتر از آنها نبود. و این همه به یمن شامه تیز فیلمسازان تجاری یا همان فیلمفارسی‌سازان قبل از انقلاب حاصل می‌شد.

تقدیر بهمن مفید از این حیث که می‌توانست چه باشد و چه شد، شاید به تقدیر برخی دیگر از بازیگران آن زمان شبیه باشد. با این تفاوت که بهمن مفید حداقل این توفیق را پیدا کرد که بتواند خود را از بدنه آن سینما به راس برساند . توفیقی که شاید اگر حاصل نمی‌شد و به همان موفقیت هنری در ایفای همان نقش‌های دوم در آثار علی حاتمی و کیمیایی محدود و حتی خاتمه می‌یافت می‌توانست او را در تاریخ بازیگری سینمای ایران در مرتبه و منزلتی بسا فراتر از شهرت و محبوبیت کنونی قرار دهد.

با وقوع انقلاب و اوضاع بلبشوی اولیه بهمن مفید روانه تئاتر سنگلج می‌شود. این رجعت می‌توانست به نوعی به احیای او منجر شود. اما عقبه و رزومه کاری اینچنین در ذهنیت مدیران سینمایی که اگر چه برخی وامداران همان سینمای غالب قبل از انقلاب بودند، اما در نهایت همان‌ها هم باعث طرد و انزوا و خروج ناخواسته او از کشور شدند.

منبع: روزنامه اعتماد

72