فراواقعیت، سناریونویسی در رسانه و اثرگذاری/ چگونه خبرنگار موثرتری شویم؟
رئیس پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت: بی‌طرف بودن در کار رسانه امکان ندارد و ما امروزه حقیقت را بازنمایی می‌کنیم و حقیقت را از دیدگاه خودمان به مخاطب نشان می‌دهیم.
فرشاد مهدی‌پور دیروز جمعه ۲ مهرماه ۱۴۰۰ در گردهمایی خبرنگاران در خصوص اهمیت اطلاع از پیشینه رسانه اظهار کرد: ما باید بدانیم چه سابقه‌ای داشتیم و بدانیم از کجا به کجا رسیدیم، خبرگزاری فارس در نقطه‌ای که اینترنت داشت به مصرف عمومی تبدیل می‌شد راه اندازی شد و توانست نقش خود را در زمان به درستی ایفا کند.
رئیس پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به عملکرد خوب خبرگزاری فارس و تبدیل شدن آن به یکی از رسانه‌های مؤثر کشور، تصریح کرد: البته ممکن است بگوییم در بعضی از نقاط درست انتخاب نکردیم، باید موقعیت را بشناسیم، درست انتخاب کنیم و درست عمل کنیم.
هرجایی که هستید فکر کنید مرکز دنیا است
وی تأثیرگذاری را منوط به حضور در مراکز استان‌ها و شهرهای بزرگ ندانست و عنوان کرد: هرجایی که هستیم مهم نیست در کدام استان، باید آن را برای خودمان دارای اهمیت قرار دهیم این اهمیت را باید خودمان به‌وجود بیاوریم، باید اهدافتان بزرگ‌تر از حوزه‌ای که هستید باشد، اگر حس کنید می‌توانید تأثیرگذاری ملی داشته باشید الزاماً نباید در پایتخت باشید، هرجایی که هستید فکر کنید مرکز دنیا است تا بتوانید نقش‌آفرینی داشته باشید.
مهدی‌پور با اشاره به منسوخ شدن برخی آموزش‌ها در خبر خاطرنشان کرد: گاهی با نکاتی که آموختید در مسیر کاری دچار تناقضی می‌شوید این‌ها به دلیل آن است که برخی قوانین و آموزه‌ها در حوزه ارتباطات قدیمی شده و از آن گذشته‌ایم.
جنگ رسانه‌ای را جدی بگیرید
رئیس پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تاکید کرد: در حال حاضر موقعیت خاصی داریم، در یک جنگ رسانه‌ای قرار گرفته‌ایم، ۲۵۰ شبکه ماهواره‌ای پخش می‌شود که ۱۵۰ شبکه آن فارسی زبان است این شرایط تنها برای ایران است و نشان‌دهنده اهمیت این کشور است.
وی عنوان کرد: در این موقعیت خاص باید آموزه‌ها نیز متناسب‌سازی شود، در کنار آسیب‌ها و مشکلات باید فرصت‌ها را نیز در نظر بگیریم، هیچ‌کس اندازه ما واقعیت را نمی‌بیند نباید درگیر بازنمایی شویم بلکه باید چشم‌انداز روشن داشته باشیم.
مهدی‌پور با تاکید بر اهمیت سناریوسازی در کار رسانه گفت: نادیده گرفتن سناریونویسی گاهی سبب می‌شود پیام ما به واسطه آن، منتشر و شایع نمی‌شود و اثر لازم را نمی‌گذارد.
مدیرمسئول سابق روزنامه صبح نو عنوان کرد: دغدغه ما این است که اثر لازم را در «آ» یا در «ب» بگذاریم و بازخورد مورد نظر را دریافت کنیم، پس مهمترین و اصلی‌ترین دغدغه خبرنگاران این است که پیام منتشر شده، دارای اثرگذاری و کیفیت لازم باشد، بخش مهم‌تر و قابل توجه، چگونگی عرضه پیام و چطور مصرف شدن این پیام است.
سناریونویسی باعث انعکاس خبر می‌شود
وی در ادامه بیان کرد: آن عملی که سبب توسعه خبر می‌شود و آن را به صورت ویروسی منتشر می‌کند، سناریونویسی برای آن سوژه است.
مهدی‌پور در تعریف سناریونویسی، این‌گونه گفت: سناریو، آینده‌پژوهی یا آینده‌نگاری است و از آینده صحبت می‌کند و دو هدف قابل ترسیم دارد؛ اول آینده‌ای که ما می‌خواهیم بسازیم به چه شکل است و مورد دوم، حدس ما از آینده چه چیزی است.
این استاد دانشگاه و فعال عرصه روزنامه‌نگاری افزود: موقعی که به سناریونویسی فکر می‌کنیم هر دو موضوع را با هم می‌بینم تا زمانی که یکی از آن دو موضوع بر دیگری غلبه کند، باید تصور کنید آن چیزی که بناست محقق شود، چیست و برای آن برنامه‌ریزی کنید؛ تخمین به این معنا است که در آینده چه اتفاقی ممکن است، رخ دهد.
وی ادامه داد: در سناریونویسی جایگاه این سؤال باز می‌شود که «بعدش چه می‌شود؟» به این معنا که زمانی که ما در مورد سناریونویسی صحبت می‌کنیم دو مورد مدنظر است؛ چه آینده‌ای می‌خواهیم خلق کنیم و یا احتمالا چه آینده‌ای وجود دارد و دوم تخمینی از آینده می‌زنیم.
مهدی‌پور ادامه داد: در تخمین زدن، اولین مؤلفه‌ای که در آینده‌پژوهی مهم و مورد بحث است، بحث موتور محرکه و پیشران است؛ به طورکلی آن چیزی که تغییرات را به‌وجود می‌آورد و آن حس ما از تغییرات به‌وجود آمده، چیست؟ برای مثال در موتور خودرو، جرقه سبب به حرکت درآمدن موتور می‌شود، نیرو محرکه به این صورت است که پیشران‌ها می‌توانند محیط را تغییر دهند.
رئیس پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی لازمه شناخت تغییرات محیط را شناخت پیشران‌های محیط دانست و گفت: من اگر در مورد ایران صحبت می‌کنم، محیطی پیرامون من وجود دارد؛ محیط، خطی نیست یعنی من فکر می‌کنم در دل محیطِ سازمانی که من مشغول کار هستم با محیط سازمانی بیرون، فاصله‌ای از جنس دیوار نیست بلکه همچون شیشه‌ای است که از آن نور عبور می‌کند.
من اگر در مورد ایران صحبت می‌کنم، محیطی پیرامون من وجود دارد؛ محیط، خطی نیست یعنی من فکر می‌کنم در دل محیطِ سازمانی که من مشغول کار هستم با محیط سازمانی بیرون، فاصله‌ای از جنس دیوار نیست بلکه همچون شیشه‌ای است که از آن نور عبور می‌کند
وی جهت شناخت بیشتر، پیشران‌ها گفت: پیشران‌ها یا مثبت یا منفی هستند و از دید هر گروه یا جامعه‌ای خاص باید مورد بررسی قرار گیرد؛ زیرا موقعیت‌ها با اهمیت و اثرگذار هستند، به عنوان مثال نیروی قدس سپاه پاسداران برای ما پیشران مثبت و برای آمریکا پیشرانی منفی است و برعکس؛ مثال دیگر مثلاً شما در خراسان رضوی جهت حفظ پروتکل‌ها ورود به استان را محدود کرده‌اید و این محدودیت از نظر شما مثبت است اما من می‌خواهم با فشار وارد کردن این محدودیت‌ها را کاهش دهم و به زیارت بیایم این محدودیت برای من منفی است، من دقیقاً عکس نیروی شما را وارد می‌کنم از نظر شما مثبت از نظر من منفی است، پس دسته‌بندی پیشران‌ها بنا بر موقعیت فرق می‌کند.
مهدی‌پور عنوان کرد: برای سناریونویسی مهمترین کار، شناخت پیشران‌هاست و برای این منظور باید بتوان تخمین زد و برآورد کرد، قوی کردن تخیلات با فیلم دیدن و کتاب خواندن حاصل می‌شود، آن‌ها پر از تخیلات و اتفاقات عجیب و غریب هستند.
رئیس پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تاکید کرد: اگر خبرنگاری می‌خواهد بر روی کوه‌خواری مشهد صحبت کند باید بتواند از نقش کوه در مشهد بگوید، چرا مشهد کنار کوه ساخته شده و اطلاعات دشت بین دو کوه را بداند، اگر این اطلاعات را نداشته باشد و این موضوع را مطرح کند انگار یک گزارش خطی با یک موضوع ساده برای من آورده است.
وی تصریح کرد: یک خبرنگار برای آنکه گزارش خطی و سخت خبر تحویل ندهد باید اطلاعاتی پیرامون موضوع هدفش داشته باشد و با سناریونویسی خبر را از حالت نقطه‌ای به خطی تبدیل کند و چرخه‌ای ایجاد کند، نقطه را در برابر خط در نظر بگیرید، از هر دو نقطه به یکدیگر یک خط می‌گذارد مگر اینکه خلافش ثابت شود، دو خط موازی به همدیگر نمی‌رسند مگر اینکه ما تصمیم بگیریم این دو را به هم برسانیم.
مهدی‌پور از ضرورت و احتیاج پیشران‌ها به قوه تخیل تاکید کرد و گفت: باید ذهنمان را به جلو ببریم و فعال کنیم تا بتوانیم پیشرفت آن‌ها را حدس بزنیم.
این استاد دانشگاه و فعال عرصه روزنامه‌نگاری علت آنکه چرا به سراغ شناخت پیشران‌ها می‌رویم را عدم قطعیت دانست و ادامه داد: ما با عدم قطعیت مواجه هستیم، هیچ چیزی را نمی‌توان به‌طور قطعی پیش‌بینی کرد و کار خبرنگار آن است که با تخیلاتش جوانب مختلف را پیش‌بینی کند و این اتفاق رمز موفقیت او است.
وی عنوان کرد: بخشی از عدم قطعیت‌ها، عدم قطعیت واقعی است که در آینده‌پژوهی مورد بحث قرار می‌گیرد، مثلا ۱۰ سال پیش زمانی که در مورد سگ‌بازی صحبت می‌کردیم، آیا فکر می‌کردیم امروز این واقعیت جامعه فعلی ما شود؟ تغییر در سبک زندگی واقعیتی است که سبب شده امروزه سگ‌بازی در ایران را به رسمیت بشناسیم، سگ‌بازی به صورت فعلی در ایران برنامه امنیتی پشتش بوده و امری افراطی است، در هیچ کجای دنیا سگ‌بازی به این صورت نیست و این اتفاق در ایران به‌صورت عادی پیش نرفته است، نگهداری سگ در خانه مشکل‌ساز است و بیرون آوردن سگ در خیابان هم آرامش و راحتی صاحب سگ را در بر دارد هم برای خود حیوان خالی از آسیب نیست.
بی‌طرف بودن در کار رسانه امکان ندارد
مهدی‌پور تصریح کرد: بی‌طرف بودن در کار رسانه امکان ندارد و اساساً چیزی به نام بی‌طرفی وجود ندارد ما امروزه حقیقت را بازنمایی می‌کنیم و حقیقت را از دیدگاه خودمان به مخاطب نشان می‌دهیم، ممکن نیست ما به عنوان خبرنگار تمام واقعیت‌ها را منتقل کنیم، چرا که امروزه در عصر فرا واقعیت‌ها قرار گرفته‌ایم.
رئیس پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بیان کرد: ما خبرنگاران امروزه واسطه نقل واقعیت‌ها هستیم و بر اساس نگاه، زاویه دید و موقعیتمان، تحلیل‌مان را از صحنه رخ داده، آن چیزی که می‌بینیم، قلم می‌زنیم و در حقیقت فقط بخشی از صحنه را ما منتقل می‌کنیم، یعنی ما بر اساس واقعیت‌ها، واقعیت خلق می‌کنیم؛ از روی فیلم ثبت شده، توسط شخص دیگری که از طریق اینترنت به‌دستمان رسیده، تحلیل می‌کنیم و شخص خبرنگار با خود واقعیت فاصله دارد.
وی گفت: برای رسیدن به یک سناریو، ابتدا باید نوشت و قدرت انعطاف‌پذیری از ویژگی یک سناریو خوب است، به این معنا که از هر کجا که متوجه اشتباهمان شدیم بتوانیم به‌راحتی و در لحظه سناریو را تغییر دهیم.
مهدی‌پور، اسم‌گذاری برای سناریوها را سبب ماندگاری آن اتفاق در ذهن مخاطب خواند و گفت: در زمان مناسب انتخاب یک اسم خوب، برای سناریو و عنوان دادن به آن سبب مانا شدن آن اتفاق می‌شود و گاهی عوارض واقعی در جامعه را رقم می‌زند؛ اسم‌گذاری در اخبار ورزشی مرسوم‌تر است؛ به عنوان مثال خیابان انقلاب در مقابل دختران خیابان انقلاب که جواب داد.
رئیس پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: یکی از کارهایی ما معمولا انجام نمی‌دهیم آن است که برای هر سناریو یک مسئول مشخص کنیم یا دبیر یا خبرنگار و در هر موضوع، کلیات را مورد بررسی قرار دهیم؛ سال گذشته موضوع واردات گوشت را به خبرنگار سپردم و اجازه استفاده از ظرفیت دیگر خبرنگاران را به او دادم، مشخص شدن ذی‌نفعان، کسانی که در این جریان مداخله دارند؟ چه کسانی ممکن است به عنوان متغیر وارد این کار شوند؟ چه میزان وقت برای این خبر می‌توان صرف کرد؟ مدت زمانی که برای انتشار آن تعیین می‌کنم چند روز است؟ آیا قصد من این است که یک روایت جدید از رویداد تولید کنم یا تصمیم دارم رویکرد و نگاه مردم را تغییر بدهم؟ هدف من از خروجی این خبر چیست؟ برکناری مقام مسئولی و یا تغییر در حوزه‌ای؟ باید تمام این مسائل را مدنظر قرار داد.
وی خاطرنشان کرد: روزنامه‌نگاری امری سیال است و ما مشغول روزنامه‌نگاری مدرن هستیم و با روزنامه‌نگاری پوزیتیویستی که در گذشته کاربرد داشت، فرق دارد.
مهدی‌پور در پاسخ به چگونگی اثرگذار شدن رسانه اینطور گفت: تصور ما از اثرگذاری انتقال پیام از «آ» به «ب» که مورد نظر الف است، این مفهوم قدرت است، قدرت می‌گوید که من طوری اعمال قدرت می‌کنم که کار مورد نظر «آ» را «ب» انجام دهد یعنی میتوانم با یک مطلب رسانه‌ای بر تصمیم و رفتار مخاطب تاثیر بگذارم؛ اما تصور رسانه‌های تعاملی این‌گونه نیست بلکه این اثرگذاری را یک جریان دوطرفه می‌دانند و به نیاز مخاطب هم توجه می‌کنند.
رئیس پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ادامه داد: مخاطب مصرف‌کننده ایرانی خبر، حدود ۴۵ میلیون نفر است، ما باید بدانیم منظورمان از اثر چیست؛ رسانه‌ای که خبر را به دو میلیون نفر می‌رساند اگر بخواهد به ۱۰ میلیون نفر برساند باید چطور عمل کند؟ و این به معنای زرد شدن نیست، من در سوپرمارکت کدام پودر رختشویی را انتخاب می‌کنم؟ کدام انتخاب یعنی میزان اثرگذاری چقدر بوده است.
منبع: فارس
66
