زنـگ خطر کاهش ساخت فیلم‌های سـینمایی در ایران/ آیا پای سختگیری سازمان سینمایی در میان است؟
یکی از مشخصه‌هایی که در تیم سینمایی دولت سیزدهم به چشم می‌خورد، کاهش قابل‌توجه پروانه ساخت بوده است، اتفاقی که در ماه‌های نخست روی کارآمدن تیم سازمان سینمایی جدید، برای مدتی رسانه‌ای و سبب بروز برخی حواشی نیز شد.
از آن زمان تا امروز، مرحله صدور پروانه ساخت به همان شیوه پیش رفت و به‌دلیل حواشی مختلفی که سینما در برهه‌های مختلف این دولت تجربه کرد، چندان مورد تجزیه و تحلیل قرار نگرفت.
این اتفاق به‌مثابه تیغ دولبه برای سینمای ملی خطرناک است. یک طرف این تیغ، سازمان سینمایی قرار دارد که این احتمال می‌رود با برخی سختگیری‌ها، زمینه صدور پروانه ساخت به شیوه‌ای انبوه را نمی‌دهد و این می‌تواند به‌عنوان تهدیدی جدی، ساحت فیلمسازان را با آسیب‌هایی جدی مواجه کند و در سمت دیگر این تیغ سینماگرانی قرار دارند که سال‌ها از عدم‌کارکرد پروانه ساخت سخن گفته و صراحتا خواستار حذف این مجوز شدند.
آنها حتی یک گام رو به جلو در این زمینه نیز برداشتند و طی سالیان اخیر، ده‌ها فیلم خود را بدون دریافت پروانه جلوی دوربین بردند و بعدها و در گلوگاهی که به‌ناچار برای نمایش فیلم بدان گرفتار آمدند، نسبت به پرکردن فرم‌های دریافت پروانه ساخت اقدام کردند. ازدیاد این فیلم‌ها به اندازه‌ای رسید که محمد خزاعی در اردیبهشت‌ماه امسال طی اولتیماتومی، از این‌گونه فیلم‌ها خواست تا نسبت به حرکت قانونی برای دریافت پروانه ساخت اقدام کنند، اقدامی که طی آن، 20 فیلم مستند، نیمه‌بلند و سینمایی برای دریافت پروانه ساخت اقدام کردند که این دامنه آمار قابل‌تامل، هیچ‌گاه تا این اندازه زیاد نبوده است.
بنابراین در شرایط فعلی، یکی از مسیرهای فرعی که شکل گرفته و با قدرت درحال پیشروی است، معضل پروانه ساخت است که توان و زمان زیادی از سازمان سینمایی گرفته و هنوز هم به نتیجه مشخصی نرسیده است. هم‌اکنون وضعیت پروانه ساخت به یک برزخ شبیه است که نه قیود سازمان سینمایی در زمان مشخص و مکفی در آن لحاظ می‌شود و نه سینماگران توانسته‌اند تاکنون به آن نیت خود که دریافت تنها پروانه نمایش است، دست یابند.
این جریان سبب شده پروانه ساخت در تمام این سال‌ها به یکی از محل‌های کشمکش میان سینماگران و سازمان سینمایی تبدیل شود، کارزاری که بسیاری از سینماگران حتی پا را از این میزان هم فراتر نهاده و معتقد هستند سازمان سینمایی در اکثر موارد، پای مجوزی که می‌دهد هم نمی‌ایستد و مشکلات بعدی برای فیلمنامه‌ای قانونی که مجوز ساخت آن را دریافت کرده‌اند به وجود می‌آید. حال اما در این کاهش معنادار پروانه ساخت، می‌توان گزینه‌های محتملی را مورد بررسی قرار داد.
آمار قابل‌تامل 44 پروانه ساخت در 220 روز
16 آبان‌ماه سال 1400، محمد خزاعی طی حکمی، اعضای جدید پروانه ساخت را معرفی می‌کند؛ اعضایی که یک روز پس از دریافت این حکم، در نخستین جلسه خود، چند خروجی را برای پروانه ساخت اعلام می‌کنند. با گذشت زمان اما از شتاب این خروجی‌ها کاسته شد تا جایی‌که این شورا، از 15 آبان تا 29 اسفند، تنها 10 پروانه ساخت صادر می‌کند. طی امسال که 85 روز از سال می‌گذرد نیز این شورا، 34 پروانه ساخت صادر کرده است.
این میزان صدور پروانه ساخت که 44 مورد طی 220 روز است، در مقایسه با آمار سالیان اخیر صدور پروانه ساخت، بسیار اندک است. در سال 97، 88 پروانه ساخت سینمایی و غیرسنمایی، در سال 98، این تعداد به 144 و در سال 99 نیز به 352 مجوز رسید.
در سال 1400 نیز 156 پروانه ساخت صادر شد که خود گویای کاهش تدریجی این آمار است به‌خصوص آنکه 149 مجوز سال 1400 طی 9 ماهه ابتدایی سال گذشته صادر شد و در سه ماه پایانی سال گذشته، تنها هفت پروانه صادر شد که این روال برای 85 روز امسال به 24 مجوز رسیده است که آمار عجیبی به حساب می‌آید. حال اگر نگاهی به آمار مشابه این زمان در سال گذشته بیندازیم، بیشتر در چندوچون این اوضاع قرار می‌گیریم. از 16 آبان 1399 لغایت 23 خردادماه 1400، 172 پروانه ساخت سینمایی و غیرسینمایی صادر شد که 138 مورد بیشتر از مدت مشابه امسال است. این آمار نشان می‌دهد در سال گذشته، مجوزهای ساختی برای انیمیشن بلند، سریال، فیلم ترکیبی و فیلم نیمه‌بلند داستانی صادر شده است، حال آنکه در شورای کنونی، حتی یک مجوز نیز در این حوزه‌ها صادر نشده و تمامی مجوزهای ساخت شورای جدید در حوزه فیلم بلند داستانی سینمایی، غیرسینمایی، مستند و فیلم کوتاه داستانی بوده است. برهمین اساس، شورای پروانه ساخت جدید، طی 220 روز اخیر، 24 پروانه ساخت سینمایی، پنج پروانه ساخت غیرسینمایی، 6 مستند و 9 فیلم کوتاه داستانی صادر کرده است.
آیا پای سختگیری سازمان سینمایی در میان است؟
در نخستین روزهای آذرماه سال گذشته بود که بیژن نوباوه به‌عنوان یکی از اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس و یکی از اعضای شورای پروانه نمایش در گفت‌وگویی اعلام کرد بیش از 30 فیلم مساله‌دار در دولت قبلی موفق به دریافت پروانه نمایش شده‌اند و این فیلم‌ها باید دوباره مسیر دریافت این پروانه را طی کنند.
همین اظهارنظر کافی بود تا حاشیه پررنگی، دامن سینمای ایران را بگیرد. بسیاری از سینماگران علیه این اظهارات موضع گرفتند و به اظهارنظر درباره آن پرداختند. در همین گیرودار، پای پروانه ساخت نیز به میان کشیده شد و خبرهای غیررسمی حاکی از سختگیری در زمان پروانه ساخت بود، هرچند این موضوع، هیچ‌گاه به شکلی رسمی، رسانه‌ای نشد. این سختگیری که به‌منزله صافی‌گرفتن از دروازه ورود به تولید فیلم معنا می‌داد، طبق تفسیر جدید، بسیاری از مشکلات این حوزه را حل می‌کرد، ضمن آنکه طبیعی بود که سینماگران از سختگیری‌های این حوزه، رضایت چندانی نداشته باشند. به همین دلیل یکی از اصلی‌ترین دلایلی که می‌توان آن را در ارتباط با کاهش معنادار پروانه نمایش عنوان کرد، سختگیری‌های شورای پروانه ساخت در اعطای مجوزهاست.
ضمن آنکه مشخص نیست سازمان سینمایی از چه بابت در این زمینه به شفاف‌سازی‌های رایج خود روی نمی‌آورد و آمار مشخصی را از این بابت اعلام نمی‌کند. به‌عنوان مثال اطلاعاتی که در سایت سازمان سینمایی ثبت شده حاکی از صدور پروانه ساخت برای 14 فیلم سینمایی از ابتدای امسال تا امروز است اما طبق اطلاعاتی که رسیده، این آمار، 24 فیلم است. با توجه به به‌روز بودن آمار سایت رسمی سازمان سینمایی، خیلی عجیب است که چرا این دو آمار با یکدیگر، اختلاف‌هایی دارند، اختلافی که مطمئنا در نتیجه به‌روز نبودن سایت نیست. پیگیری‌های ما نشان می‌دهد برای برخی پروژه‌ها، پروانه ساخت موقت (موافقت اصولی) صادر می‌شود که شاید این اختلاف 10 فیلم برای 85 روز اخیر، درنتیجه این اتفاق باشد که فیلم‌هایی که موافقت اصولی دریافت کرده‌اند، در سایت رسمی سازمان حضور ندارند.
با توجه به اینکه اعضای شورای پروانه ساخت، تمایلی به انجام گفت‌وگو ندارند، ابعاد مختلف این موضوع، همچنان در هاله‌ای از ابهام باقی مانده و به قطعیت نمی‌رسد اما آنچه قطعی و مسلم می‌نماید، برخی سختگیری‌هایی است که در دوره جدید شورای پروانه ساخت برای پروژه‌های مختلف اعمال می‌شود و همین سختگیری‌ها سبب شده اعطای پروانه ساخت با کندی بسیاری به جلو پیش برود.
قهر سینماگران تا چه اندازه جدی است؟
البته که در تمام این سال‌ها که موضوع پروانه ساخت مورد‌اعتراض برخی سینماگران واقع شده، عده‌ای معدود به همین بهانه، استقبال چندانی از تولید کاری جدید به عمل نمی‌آورند. در همان زمان که شورای جدید پروانه ساخت به روی کار آمد، فضای مبهمی در میان سینماگران شکل گرفت که این‌گونه استنباط شد که آنها شاید نخواهند تا مشخص‌شدن تمامی زوایای این اتفاق دست به تولید اثر بزنند. حال آنکه تغییر مدیوم فیلمسازان از سینما به شبکه نمایش خانگی، بازهم عبور از فیلتر شورای پروانه ساخت را می‌طلبید که باید آمار این حوزه بالاتر می‌رفت اما آمار کنونی نمی‌تواند دربردارنده تعداد درستی از این فعالیت‌ها باشد.
بنابراین نمی‌توان چندان به این گزاره، به دیده جدی نگریست. البته که در این مسیر می‌توان به وجود برخی مشکلات نظیر کم‌شدن فعالیت‌ها در دوران پس از کرونا، سخت گیر آمدن سرمایه‌گذار و اسپانسر برای تولیدات سینمایی و مشغول بودن حجم قابل‌توجهی از سینماگران به تولیداتی که مجوز ساخت خود را از شورای پروانه ساخت قبلی دریافت کرده بودند، اشاره کرد. همچنین این آمار درصورت تداوم برای فصول بعدی، یک خطر جدی برای جشنواره فیلم فجر امسال محسوب می‌شود، مانند سال گذشته که درنتیجه گسیل یافتن بخش زیادی از کارگردانان به وی‌او‌دی‌ها، تولیدات سینمایی به اندازه‌ای پایین بود که چند فیلم با محتوای نه‌چندان درخور جشنواره، به این رویداد راه یافتند و حاشیه‌های مختلفی را به وجود آوردند. یکی از مطلعان این روند گفت: «شرایط ورود فیلمنامه به شورای پروانه ساخت به‌گونه‌ای شده که تقریبا می‌توان ادعا کرد فیلمنامه خوب و جدی خیلی اندکی به این شورا رفته و اگر می‌بینیم آمار این پروانه‌ها طی ماه‌های اخیر کاهش یافته، یک دلیلش، همین نبود فیلمنامه‌های خوب است وگرنه شورای پروانه ساخت، له‌له می‌زند که یک فیلمنامه خوبی به آنها ارائه شده و آنها با نهایت همکاری، زمینه تولید آن فیلم را فراهم کنند.»
وی ادامه داد: «در این زمینه علاوه‌بر نبود فیلمنامه خوب، شرایط کشور و خام‌دستی‌های نیروهای جوانی که به‌عنوان نویسنده و کارگردان وارد سینما شده‌اند و وضعیت بد اکران در شرایط فعلی، ازجمله مواردی است که سبب شده آمار تعداد پروانه ساخت‌ها با کاهش مواجه شود وگرنه سختگیری‌ها به همان ترتیبی است که تاکنون وجود داشته و مشکل از این بابت، مانع و سد راه فیلمسازی نیست.»
این مقام آگاه در رابطه با ارتباط این اتفاق با کاهش تعداد تولیدات برای جشنواره فجر امسال نیز گفت: «قطعا اگر با همین دست‌فرمان به جلو پیش برویم، برای جشنواره امسال دچار مشکل می‌شویم، به‌طوری‌که فیلم جدی چندانی برای جشنواره، خیلی کم خواهد بود. باید دولت به همراه شوراها و اصناف سینما، به مشوق‌هایی برسند که زمینه برای تولید فیلمنامه خوب فراهم شود تا با همکاری شورای پروانه ساخت، زمینه ساخت این آثار فراهم شود.»
دخیل‌بودن جشنواره‌های خارجی
در نیمه‌دوم سال گذشته، برخی زمزمه‌های سینمایی از آن حکایت داشت که بعضی از پروژه‌های سینمایی، بدون دریافت پروانه ساخت، قصد شرکت در جشنواره‌های سینمایی بین‌المللی را دارند. زمزمه‌ای که البته در آن زمان چندان جدی گرفته نشد اما وقتی به فهرست پذیرفته‌شدگان جشنواره فجر سال گذشته نگاه کردیم، متوجه شدیم این آمار، چندان هم بیراه نبود و چندین فیلم از سینمای ایران به‌بهانه حضور در جشنواره‌های عمدتا اروپایی، قید دریافت پروانه ساخت و شرکت در جشنواره فجر را زده‌اند.
اتفاقی که به‌عنوان یکی از جدیدترین جریان‌های انحرافی سینمای ایران، قطعا برای امسال نیز تکرار خواهد شد و طی آن، صاحبان پروژه که عمدتا با سرمایه‌‌های بخش خصوصی اقدام به تولید فیلم می‌کنند، تمایل چندانی به طی‌کردن پروسه پروانه ساخت ندارند. البته که در این مسیر، آنها این اطمینان را دارند که اگر بخواهند روزی فیلم خود را در سینماهای کشور نمایش دهند، می‌توانند به سازمان سینمایی مراجعه کرده و پروانه ساخت و نمایش را به‌صورت توامان دریافت کنند.
اینکه سازوکار سازمان سینمایی برای چنین مواردی به چه ترتیب است، چندان برای اهالی رسانه مشخص نیست ولی این گزاره، کاملا قطعی است که برخی پروژه‌ها با چنین هدفی، قید دریافت پروانه ساخت را می‌زنند و در زمان مقتضی نسبت به دریافت این مجوز اقدام می‌کنند. بنابراین آرمان سازمان سینمایی که دریافت پروانه ساخت پیش از آغاز فیلمبرداری است، چندان از سوی بسیاری از پروژه‌ها رعایت نمی‌شود.
هرچند طی سالیان اخیر نیز بسیاری از پروژه‌ها به دلایلی ازجمله عدم‌رسانه‌ای شدن آن پروژه، در اثنای فیلمبرداری به سراغ پروانه ساخت می‌رفتند و چون تمام گیر پروانه ساخت به فیلمنامه است، آنها می‌توانند با دوباره گرفتن برخی سکانس‌ها، به همان چیزی برسند که مورد‌تایید شورای پروانه ساخت بوده است.
البته که در این مسیر، برخی فیلم‌هایی که پس از فیلمبرداری به سراغ پروانه ساخت می‌روند، نسبت به اعمال تغییرات موردنظر شورای پروانه ساخت کوتاهی کرده و حاشیه‌ها در زمان پروانه نمایش دامن آنها را می‌گیرد. مخاطب هم بی‌آنکه از کم‌وکیف ماجرا مطلع باشد، اشکال را متوجه شورای پروانه نمایش دانسته و به آنها هجمه وارد می‌آورد.
به‌عنوان مثال فیلم ضد که در جشنواره سال گذشته رونمایی شد، پروانه ساخت خود را شانزدهم آذرماه سال گذشته دریافت کرد. یا مستانه مهاجر برای جوجه‌تیغی، مصطفی کیایی برای توتو و محمدحسین مهدویان برای مرد بازنده، جزء نخستین افراد معروفی بودند که در دوره این شورای جدید پروانه ساخت، موفق به دریافت مجوز شدند. البته که در این بین مواردی نیز وجود دارد، مثلا فیلم مسیح پسر مریم که در این شورا (با تمام سختگیری‌هایی که ادعا می‌شود، دارند) پروانه ساخت گرفت اما تاکنون موفق به نمایش ولو محدود نیز نشد.
باز هم باید کمی فرصت داد
در دوره جدیدی که سازمان سینمایی مشغول فعالیت است، باز هم باید به شورای پروانه ساخت وقت داد؛ حداقل تا پایان تابستان. رصد خبرنگار نشان داده که سه‌ماه تابستان، بر حجم متقاضیان پروانه ساخت افزوده می‌شود و باید تا آن زمان منتظر ماند تا نسبت به عملکرد یک‌ساله شورای پروانه ساخت جدید ارزیابی صورت داد و آن زمان قاطعانه نسبت به کاهش پروانه ساخت سخن گفت.
اگرچه در تمامی این ماه‌ها، صحبت‌هایی مبنی‌بر وجود سختگیری‌هایی در مسیر اعطای پروانه ساخت وجود داشته است اما این انتظار می‌رود که با توجه به رونق سینما و فاصله گرفتن روند تولیدات از زمان کرونا، فضای کار کمی بازتر شده و بیشترین میزان همکاری با سینماگران در زمینه تولیدات صورت بگیرد.
ضمن اینکه با توجه به اتفاق‌هایی که در جشنواره فجر سال گذشته رخ داد، بسیار بعید خواهد بود سازمان سینمایی بخواهد توصیه‌ای برای سختگیری‌های بیشتر از موارد نرمال همیشگی داشته باشد و تمام این موارد سبب می‌شود تا بپذیریم شورای پروانه ساخت، آن موجود سختگیرانه و بداخلاقی که ساخته‌ایم، نیست.
اگرچه طی ماه‌های اخیر، بیشترین اعتراض سینماگران روی محدودیت‌های شورای پروانه نمایش است تا شورای پروانه ساخت و همین عامل سبب می‌شود امیدواری‌های بسیاری نسبت به تعامل این شورا با سینماگران وجود داشته باشد.
البته که در این 220 روز، برخی مصوبات این شورا، فیلم‌های جسورانه و ملتهبی بوده‌اند که قطعیت سختگیری این شوراها روی فیلمنامه‌های جسورانه را تا حدود زیادی منتفی می‌کند. بنابراین همان‌گونه که عنوان شد، باید به این شورا وقت داد تا با ارزیابی دقیق‌تر متوجه شویم راندمان شورای پروانه ساخت در مدت زمان فعالیت خود، به‌نفع سینما بوده است یا به‌ضرر کلیت فیلمسازان کشورمان.
شانزدهم آبان‌ماه سال 1400، محمد خزاعی طی حکمی، اعضای جدید شورای پروانه ساخت را معرفی می‌کند و در فاصله 220 روز فعالیت خود تنها 44 مورد پروانه ساخت تولید اثر سینمایی و غیر سینمایی صادر کردند. این تعداد مجوز کاهش فاحشی به نسبت مدت مشابه شورای پروانه ساخت قبلی دارد. لازم به یادآوری است که از اواسط سال گذشته، اختیارات صدور مجوز ساخت سریال‌ها شبکه نمایش خانگی از سازمان سینمایی گرفته شده و برعهده مجموعه صداوسیما قرار گرفت.
