«هامون» و «لیلا» خون می‌گریند

«داریوش مهرجویی و همسرش به قتل رسیدند.» این تیتر خبر حیرت‌انگیزی بود که بامداد یک‌شنبه 23 مهر، شب سیاهی را برای سینمای ایران رقم زد و روزگار اهالی سینما را هم سیاه کرد. خبری آن‌چنان باورنکردنی که بیشتر شبیه یک کابوس بود، شبیه قصه یک فیلم جنایی، اما افسوس که قصه‌ها نیز از دل واقعیت می‌آیند. «قتل»، واقعیتی که پیش‌تر برای یک کارگردان و مستندساز نیز به شیوه دیگری اتفاق افتاده بود؛ اما آن زمان اردیبهشت 1400 وقتی خبر رسید بابک خرمدین به قتل رسیده است  هیچ‌کس فکرش را نمی‌کرد، یکی از کارگردان‌های بزرگ سینمای ایران؛ داریوش مهرجویی و همسرش نیز چنین سرنوشت تلخ و عجیبی داشته باشند، اما این اتفاق هولناک رخ داد و سینمای ایران، هنرمندی خاطره‌ساز و تاریخ‌ساز را از دست داد.

در حالی که اهالی و دوستداران سینما هنوز سوگوار فردوس کاویانی و آتیلا پسیانی بودند، داغ تازه‌ای بر دل آن‌ها نشسته است؛ داغی سنگین که مانند نام داریوش مهرجویی تا ابد از یادها نخواهد رفت، نامی که حق بزرگی بر گردن سینمای ایران و اهالی آن دارد. حاصل 6 دهه فعالیت موثر زنده‌یاد داریوش مهرجویی در سینما، کارنامه‌ای پرافتخار با آثاری درخشان و شخصیت‌هایی فراموش‌نشدنی است که به بهانه درگذشت تلخ او، کارنامه این فیلم‌ساز شاخص و خاطره‌ساز را بررسی کردیم.

شروع مسیر پرافتخار با «گاو»

زنده‌یاد داریوش مهرجویی از سال 1346 فعالیت هنری خود را آغاز کرد و اولین فیلمش با نام «الماس 33» را جلوی دوربین برد. این کارگردان در همان ابتدای راه و با ساخت دومین فیلمش «گاو» موفق شد نام خود را به عنوان یکی از آغازگران موج نوی سینمای ایران ثبت کند.

فیلم اقتباسی «گاو» تبدیل به یکی از ماندگارترین آثار تاریخ سینمای ایران شد و شخصیت به یادماندنی آن «مش حسن» با بازی درخشان زنده‌یاد عزت‌ا... انتظامی نیز جزو معروف‌ترین و محبوب‌ترین کاراکترهای سینما است. نبوغ زنده‌یاد داریوش مهرجویی تنها به «گاو» محدود نشد و این تازه شروع مسیر پرافتخار این فیلم‌ساز بود.

اثرگذاری با «دایره مینا»

فعالیت حرفه‌ای مرحوم مهرجویی در سال 48 با یکی دیگر از مهم‌ترین آثار کارنامه‌اش یعنی «آقای هالو» ادامه پیدا کرد.

این فیلم‌ساز دهه 50 نیز با ساخت آثاری مانند «پستچی»، «دایره مینا» و «مدرسه‌ای که می‌رفتیم» پرکار بود و پس از انقلاب اسلامی هم از عرصه کارگردانی دور نشد و اتفاقا فیلم‌های مهم دیگری را جلوی دوربین برد. از میان فیلم‌هایی که مرحوم مهرجویی در دهه 50 تولید کرد، «دایره مینا» اثر مهم‌تر و تاثیرگذارتری است.

او سال 53 سراغ سوژه‌ای ویژه، عجیب و مهم یعنی «خون‌فروشی» رفت. ماجرای فیلم از این قرار است که پزشکی به نام «سامری»(عزت‌ا... انتظامی) خون افراد فقیر و معتاد را که به پول نیاز دارند، خریداری می‌کند و سپس با قیمت گرانی به بیمارستان‌ها می‌فروشد.

زنده‌یاد مهرجویی به واسطه یکی از دوستان پزشک خود از این موضوع باخبر می‌شود و ابتدا تصمیم به ساخت اثری مستند درباره آن می‌گیرد، اما پس از پیشنهاد غلامحسین ساعدی برای استفاده از یکی از داستان‌های او در این اثر که حال و هوایی متناسب با موضوع فیلم دارد، فیلم‌نامه «دایره مینا» به قلم مهرجویی نوشته و تبدیل به فیلم سینمایی می‌شود.

این فیلم نیز مانند بعضی دیگر از ساخته‌های داریوش مهرجویی به دلیل مخالفت‌ها با ساخت آن، از همان ابتدا تا مرحله ساخت و اکران مسیر سختی را طی می‌کند، اما در نهایت تولید فیلم به‌خوبی به سرانجام رسید و تاثیر و ردی که «دایره مینا» بر جای گذاشت پاک‌‌نشدنی بود. این فیلم باعث شد تلاش‌ها برای تاسیس سازمان انتقال خون، جدی‌تر شود و به دنبال آن، بساط خون‌فروشی نیز برچیده شود.

شیرین و تکرارنشدنی مثل «اجاره‌نشین‌ها»

مسیر موفقیت‌های زنده‌یاد مهرجویی در دهه 60 نیز ادامه داشت. این کارگردان سال‌های 65 اولین فیلم کارنامه‌اش در ژانر کمدی را تولید کرد و «اجاره‌نشین‌ها» نیز به جمع آثار ماندگار او اضافه شد.

در آن دوره و زمانه ساخت فیلم‌های کمدی مانند امروز رایج نبود و تولید فیلمی در این ژانر به‌خودی خود اتفاق مهمی در کارنامه مهرجویی محسوب می‌شد. آپارتمانی فرسوده در حاشیه شهر وارثی ندارد و مالک آن درگذشته است.

ماجرا از جایی آغاز می‌شود که مباشر سودجو و فرصت‌طلب صاحب آپارتمان، در فکر تصاحب ساختمان است و با ساکنان آن درگیر می‌شود.

«اجاره‌نشین‌ها» به عنوان فیلمی قصه‌گو و پرماجرا مورد استقبال تماشاگران قرار گرفت. طنز شیرین و عمیق فیلم که هنوز هم تازه است، انتقادهایی را نیز نسبت به مسائل اجتماعی و اقتصادی مطرح می‌کند و خالی از لودگی است. به این ترتیب داریوش مهرجویی موفق شد در ژانر کمدی نیز فیلمی تولید کند که جایگزینی در سینمای ایران نداشته باشد.

ادامه دوران اوج با «هامون»

مرحوم داریوش مهرجویی اواخر دهه 60 نیز با خلق فیلم ماندگار «هامون» همچنان جایگاه ویژه خود در سینما را حفظ کرد. این فیلم با بازی فوق‌العاده زنده‌یاد خسرو شکیبایی جزو آثار مهم سینمای ایران است.

قصه «هامون» با محوریت شخصیتی روشنفکر به نام «حمید هامون» روایت می‌شود که در زندگی و ارتباط خود با همسرش، دچار مشکل است و با نوعی سرگشتگی و آشفتگی مواجه شده است. بازی تاثیرگذار مرحوم شکیبایی به عنوان نقش اصلی فیلم و همچنین بیتا فرهی باعث شد این فیلم مورد توجه قرار بگیرد و مخاطبان با آن همراه شوند. بعضی از دیالوگ‌های «هامون» نیز هنوز با صدای منحصر به فرد زنده‌یاد شکیبایی و بیتا فرهی در ذهن مخاطبان و علاقه‌مندان این فیلم طنین‌انداز است.

قصه زنان در «بانو» و سه‌گانه‌ای زنانه

فیلم «بانو» و سه‌گانه «سارا»، «پری» و «لیلا» دیگر فیلم‌های موفق مرحوم مهرجویی هستند که در دهه 70 تولید شدند. این کارگردان در هر 4 فیلم بر یک شخصیت زن تمرکز کرده و در هرکدام از این فیلم‌ها، از زاویه خاصی به مشکلات و مصائب 4 کاراکتر زن پرداخته است. مهرجویی در فیلم «بانو» و «سارا» زنانی قدرتمند و در «لیلا» زنی از خود گذشته را به تصویر کشید.

روایت ملموس و باورپذیر مهرجویی در این فیلم‌ها با استقبال مخاطبان مواجه کرد، اما «بانو» و «لیلا» جایگاه ویژه‌تری نزد مخاطبان و به ویژه مخاطبان عام سینما دارد. «بانو» نیز مانند «سنتوری» با چالش توقیف مواجه شد، اما سرانجام سال 77 به نمایش درآمد.

تصویر آشنای خانواده ایرانی در «مهمان مامان»

داریوش مهرجویی پس از «لیلا»، در نیمه دوم دهه 70 سه فیلم «درخت گلابی»، «میکس» و «بمانی» را جلوی دوربین برد و سپس بار دیگر فیلمی در ژانر کمدی تولید کرد. فیلم «مهمان مامان» دیگر اثر درخشان این فیلم‌ساز است که در حافظه جمعی مخاطبان ماندگار شده. مهرجویی در این فیلم روایتی کاملا ایرانی از یک خانواده آبرومند و با عزت نفس، اما درگیر فقر داشت.

خواهرزاده مادر خانواده با بازی گلاب آدینه، یک شب مهمان آن‌ها می‌شود؛ بنابراین مادر با همیاری و همکاری همسایه‌ها، تلاش می‌کند سفره‌ای رنگین برای مهمانان تدارک ببیند. در خلال ماجرای اصلی، به شخصیت هرکدام از همسایه‌ها نیز پرداخته می‌شود. روایت شیرین، جذاب و باورپذیر فیلم از این تلاش و تکاپو و تصویر آشنای این مهمانی نزد مخاطبان ایرانی، «مهمان مامان» را به یکی از محبوب‌ترین فیلم‌های سینما تبدیل کرد. مهرجویی در بیست و دومین جشنواره فجر، بابت ساخت این اثر سیمرغ بهترین فیلم را از آن خود کرد.

نوای خاطره‌انگیز «سنتوری»

پس از «مهمان مامان»، داریوش مهرجویی یکی دیگر از تجربه‌های پرچالش و پرحاشیه کارنامه خود را از سر گذراند. او پس از این فیلم، قدم بعدی را نیز با قدرت برداشت و فیلم ماندگار و خاطره‌انگیز «سنتوری» را جلوی دوربین برد. مهرجویی در این اثر قصه نوازنده‌ توانمندی را روایت کرد که از خانواده خود طرد شده و طی مرور زمان با گیر افتادن در دام اعتیاد، به سمت نابودی می‌رود.

این فیلم به علت توقیف، هرگز رنگ پرده را ندید، اما انتشار نسخه غیرقانونی آن در بازار سال 86، باعث شد مخاطبان فراوانی «سنتوری» را تماشا کنند؛ طوری که در آن دوران کمتر کسی را پیدا می‌کردید که سی‌دی این فیلم را در خانه نداشته باشد یا آهنگ «رفیق من، سنگ صبور غم‌ها...» را نشنیده باشد.

این فیلم نه‌تنها اثری ماندگار در کارنامه بازیگران آن و داریوش مهرجویی است، بلکه محسن چاوشی نیز به واسطه «سنتوری» شهرت و محبوبیت فراوانی به‌دست آورد.

پرکار و خستگی‌ناپذیر

با وجود همه حواشی و مشکلاتی که بر سر راه زنده‌یاد داریوش مهرجویی برای ساخت فیلم‌هایش قرار داشت، اما این کارگردان خستگی‌ناپذیر، بسیار پرکار بود. مهرجویی پس از «سنتوری»، اواخر دهه 80 تا اواخر دهه 90 فیلم‌هایی مانند «طهران تهران»، «آسمان محبوب»، «نارنجی‌پوش»، «چه خوبه که برگشتی»، «اشباح» و «لامینور» را تولید کرد که موفقیت آثار گذشته او را تکرار نکردند و جزو فیلم‌های مهم این فیلم‌ساز به حساب نمی‌آیند.

همکاری با بزرگان سینمای ایران

یکی از نکات ویژه‌ای که در بیش از 40 سال فعالیت هنری داریوش مهرجویی مورد توجه است، همکاری او با بزرگان سینمای ایران است. عزت‌ا... انتظامی، جمشید مشایخی، علی نصیریان، محمدعلی کشاورز، حمیده خیرآبادی، فخری خوروش، خسرو شکیبایی و گلاب آدینه، از هنرمندان پیش‌کسوت مهمی هستند که تجربه همکاری با زنده‌یاد مهرجویی را داشته‌اند.

زنده‌یاد انتظامی با 10 فیلم بیشترین همکاری را با این فیلم‌ساز شاخص داشته، مرحوم شکیبایی، علی نصیریان و همچنین علی مصفا نیز با 6 تجربه همکاری، بازیگر مشترک آثار این کارگردان بوده‌اند. لیلا حاتمی و مرحوم فردوس کاویانی نیز 3 فیلم به کارگردانی داریوش مهرجویی، در کارنامه خود دارند که این همکاری‌ها شهرت و اعتبار مهمی به کارنامه آن‌ها بخشیده‌اند. 3 شانس کار با زنده‌یاد مهرجویی هم نصیب نیکی کریمی شده است.

خالق شخصیت‌های ماندگار

علاوه بر فیلم‌های مهم و موفق مرحوم داریوش مهرجویی، معمولا کاراکترهای آثار او نیز به دلیل ویژگی‌های خاص خود و همچنین بازی درخشان و تاثیرگذار بازیگرشان، جایگاه خاصی در حافظه مخاطبان دارند. «مش حسن» و «عباس آقا سوپرگوشت» با بازی مرحوم عزت‌ا... انتظامی، «حمید هامون» با بازی مرحوم خسرو شکیبایی که باعث شهرت او شد، «لیلا» با بازی لیلا حاتمی، «عفت» با بازی گلاب آدینه، «یوسف» با بازی پارسا پیروزفر و «علی سنتوری» با بازی بهرام رادان، شخصیت‌های فراموش‌نشدنی سینما هستند که در ساخته‌های زنده‌یاد مهرجویی خلق شدند. ناگفته نماند سهم بازیگران نیز از ماندگار شدن این شخصیت‌ها اصلا کم نیست.

روایت سینمایی از کتاب‌ها

زنده‌یاد داریوش مهرجویی با ادبیات بیگانه نبود و بسیاری از ساخته‌های خود و فیلم‌های مهمش را با اقتباس از رمان‌ها یا نمایشنامه‌ها جلوی دوربین برد. فیلم‌های «گاو» و «دایره مینا» با اقتباس از «عزادارن بَیَل» و «آشغالدونی» نوشته غلامحسین ساعدی، «آقای هالو» با اقتباس از نمایشنامه «هالو» نوشته علی نصیریان، «سارا» با اقتباس از نمایشنامه‌ «خانه‌ عروسک» نوشته هنریک ایبسن، «پری» با اقتباس از «فرنی و زویی» اثر سلینجر، «درخت گلابی» با اقتباس از داستانی به همین نام اثر گلی ترقی و «مهمان مامان» نیز با اقتباس از داستانی به همین نام نوشته هوشنگ مرادی کرمانی خلق شده‌اند.