"ورشکستگی آبی" اُفق پیش روی کشور/ باید به نسل آینده جوابگو باشیم

این روزها شاهد مرگ تدریجی زمین هستیم آن هم با پدیده‌ای که از سال‌های قبل یعنی از سال ۸۴ متخصصان این حوزه هشدارهای لازم را داده بودند. متخصصان در آن زمان اعلام کردند میزان فرونشست در دشت تهران ۱۷ سانتی‌متر، در دشت ورامین ۱۲ سانتی‌متر و در مشهد ۲۴ سانتی‌متر است.

پدیده فرونشست زمین ارتباط مستقیمی با برداشت آب‌های زیر زمینی دارد. زمانی که میزان برداشت از میزان تغذیه سفره‌های زیر زمینی بیشتر باشد زمین به سمت پایین حرکت می‌کند و در نهایت ذرات خاک به هم فشرده می‌شوند و در چنین شرایطی پدیده فرونشست معنای دیگری می‌یابد و آن مرگ آبخوان‌ها است؛ چرا که ذرات آبخوان‌ها بر اثر فرونشست زمین جمع و فشرده می‌شوند و دیگر قابلیت بازگشت به وضعیت اولیه را ندارند؛ از این رو فرونشست به عنوان یک مخاطره غیر قابل بازگشت محسوب می‌شود.

فرونشست زمین همچنین موجب می‌شود که پی سازه‌ها ضعیف شود و یا ایجاد ترک و شکاف در سازه‌ها به ویژه سازه‌هایی که طولی هستند مانند خطوط جاده‌ها و راه آهن، خطوط انتقال برق و گاز، نفت و یا سازه‌هایی که ترازبندی آنها باید دقیق باشد مانند پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌ها ایجاد می‌شود.

محققان این حوزه از موضوع با واژه‌هایی یا عناوینی مثل "سرطان"، "مخاطره غیر قابل بازگشت" و "مرگ زمین" یاد می‌کنند.

البته شِق دیگر مساله را محققان حوزه آب یادآور می‌شوند؛ رئیس گروه آب زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی بر این باور است که در یک بازه ۱۳ ساله در برخی از حوضه‌ها، ۴ برابر آبی که وارد دشت شده است، به طرق مختلف از جمله کشاورزی برداشت شده است از این رو عجیب نخواهد بود که اگر در افق پیش رو ما ورشکستگی آبی دیده شود.

کاهش ذخایر ابخوان‌ها از سال ۷۲

دکتر ایمان انتظام در این رابطه گفت: وضعیت آب‌های زیر زمینی کشور تا حدی برای همه مشخص است و ما از حدود سال‌های ۱۳۷۲ - ۱۳۷۳ شاهد کم شدن ذخیره آب‌های زیر زمینی بوده‌ایم که به دلیل برداشت‌های بی رویه، ایجاد چاه‌های غیر مجاز ، تغییرات اقلیمی و عدم مدیریت آبی مناسب در سراسر کشور رخ داده است.

وی با بیان اینکه این امر موجب شده است که سطح آب‌های زیر زمینی در سراسر کشور در حال کاهش و پایین رفتن باشد، اظهار کرد: برای جلوگیری از این امر در درجه اول نیازمند مدیریت آبی منسجم و قوی هستیم که در این زمینه نیاز است تا راهکارهای مشخصی اعمال شود از جمله آنکه برداشت و مصرف در بخش‌های مختلف کشاورزی، صنعت و آشامیدن به صورت درست و دقیقی مدیریت شود.

انتظام، بیشترین برداشت آب‌های زیر زمینی را مربوط به بخش کشاورزی دانست و خاطر نشان کرد: متاسفانه برداشت آب با بازده آن تناسب ندارد. درصد هدر رفت آب در بخش کشاورزی خیلی بالاست و آب برداشتی با آب ورودی به دشت همخوانی و تناسب ندارد.

رئیس گروه آب زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی از اینکه میزان برداشت در برخی از دشت‌ها در استان‌های کشور چهار برابر بیش از تغذیه آبخوان است ابراز تاسف و نگرانی کرد و یادآور شد: برای تعادل بخشی به این امر، چاه‌های مجاز باید با نصب کنتور، مورد نظارت دقیق‌تر قرارگرفته و چاه‌های غیر مجاز بسته شوند. برای کف شکنی حتی در مورد چاه‌های مجاز در دشت‌های ممنوعه باید محدودیت‌های شدیدتر صورت گیرد.

انتظام، با بیان اینکه متاسفانه عدم تعادل میان برداشت و تغذیه آبخوان‌ها از ۲۰ سال گذشته تاکنون به صورت تجمعی افزایش یافته است، یادآور شد: این فشار موجب شده است که سطح آب‌های زیر زمینی کشور پایین و پایین‌تر برود.

وی با تاکید بر اینکه عواقب ناشی از ادامه دار بودن عدم تعادل میان برداشت و تغذیه آبخوان‌ها در درجه اول متوجه کشاورزان است، در این باره توضیح داد: زمانی که سطح آب‌های زیر زمینی از حدی پایین‌تر برود به صرفه نیست که از آن برای کشاورزی استفاده کرد ضمن آنکه کیفیت آب نیز کاهش می‌یابد.

انتظام خاطر نشان کرد: مطالعات اخیر نشان داده است با اینکه تعدادچاه‌ها در مناطق مختلف افزایش یافته است، آبدهی چاه‌ها کاهش یافته و دلیل آن این است که سطح آب‌های زیر زمینی در حال پایین رفتن و عمق برداشت در حال افزایش است و در نتیجه کشاورزان باید سرمایه‌های بیشتری برای حفر چاه‌های عمیق‌ هزینه کنند.

این محقق حوزه آب، تاکید کرد: هزینه‌ای که برای این امر صرف می‌شود و میزان سودی که کشاورزان از فعالیت کشاورزی می‌برد، جوابگو نیست از این رو مدیریت درست منابع آبی در درجه اول به نفع کاربران یعنی افرادی که از آب بیشترین بهره‌برداری را می‌کنند مانند کشاورزان، است.

رئیس گروه آب زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی با بیان اینکه در دراز مدت همکاری تمام کسانی که از آب‌های زیر زمینی بهره برداری می‌کنند به نفع خودشان است، ابراز تاسف کرد که در بسیاری از مواقع در حالی که کشور شدیداً با کمبود آب مواجه است، کشاورزان به طرف کشت محصولات آب بری مانند هندوانه و برنج حرکت می‌کنند در حالی که ذخیره آب‌های زیر زمینی کشور جوابگوی کشت چنین محصولات آب‌بری نیست.

خداحافظی با آبخوان‌هایی که روزی، نان سر سفره‌ها آورد

وی با اشاره به وضعیت فرونشست زمین در کشور خاطر نشان کرد که یکی از نگرانی‌های موجود در زمینه فرونشست زمین عدم بازگشت زمین به وضعیت اولیه است و گفت: فرونشست چیزی به جز پایین رفتن آب‌های زیر زمینی و تاثیر آن بصورت متراکم شدن رسوبات دانه‌ریز نیست. وقتی آب زیر زمینی در رسوبات پایین می‌رود، رسوبات دانه‌ریز که تراکم پذیر هستند، متراکم می‌شوند و فرونشست یعنی تراکم رسوبات دانه ریز رخ می دهد و زمانی که در عمق زیاد آب پایین می‌رود، لایه‌‎های مختلف رسوبات دانه ریز متراکم خواهند شد که در این صورت این لایه‌ها، آب را از خود به خوبی عبور نخواهند داد و کل ابخوان ما چند لایه شده ، یعنی بخش هایی که ارتباط موثر باهم ندارند.

انتظام اضافه کرد: در این وضعیت که در آبخوان‌ها ارتباط لایه‌های بالاتر زمین با لایه‌های پایین‌تر قطع شود حتی اگر بارندگی بسیار زیادی داشته باشیم، دیگر آب امکان حرکت برای ذخیره ‌شدن در لایه‌های پایین تر را نخواهد داشت و ذخیره اب فقط در بخش های بالاتر انجام می شود.

وی با تاکید بر اینکه برگرداندن آبخوان‌ها به وضعیت اولیه تا حدودی غیر ممکن است، اضافه کرد: در برخی مواقع نیز بازگرداندن آبخوان‌ها به شرایط اولیه هزینه‌های بسیار بالایی را می‌طلبد از این رو فرونشست در دراز مدت موجب خواهد شد که امکان ذخیره آب در دشت‌ها کمتر و کمتر شود.

احیای قنات در شرایط متراکم شدن خاک

رئیس گروه آب زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی، در پاسخ به این سوال که آیا در شرایط متراکم شدن خاک به دلیل فرونشست زمین می‌توان امید به احیا قنات داشت، گفت: قنات یک سیستم هوشمندانه‌ای بود که ایرانیان از قدیم برای مقابله با کم آبی در کشور اختراع کرده بودند. زمانی بخش عظیمی از کشاورزی توسط قنات‌ها آبیاری می‌شد. این متد انتقال آب چندین فایده دارد که یکی از آنها این است که آب را از سرچشمه‌های کوهستانی به دشت‌هایی که در آنجا کشاورزی انجام می‌شود، هدایت می‌کند.

وی ایران را کشوری دانست که تبخیر آب در آن زیاد است، ادامه داد: به علت حرکت آب در گالری‌های قنات، تبخیر کاهش می‌یابد از این رو قنوات می‌توانند برای مابسیار مفید باشند ولی مساله اصلی این است که به علت افزایش زمین زیرکشت و اینکه کشاورزان عادت به استفاده از حجم زیادی از آب کردند از این رو قنات‌ها امروزه به تنهایی پاسخگوی نیازهای آنها نیست ولی زمانه استفاده از روش‌های نوین کشاورزی را می‌طلبد. ما چاره‌ای نداریم جز اینکه به سوی روش‌های نوین کشاورزی، استفاده از قنات‌ها و مدیریت بهینه استفاده از آب‌های زیر زمینی برویم.

انتظام تاکید کرد: بر این اساس تنها باید در جاهایی از آب های زیر زمینی استفاده کنیم که بهره دهی آب‌های زیر زمینی خیلی بالا باشد ضمن آنکه نگاه به آب زیرزمینی کشور باید کاملا تغییر کند و مفهوم آب مجازی در مورد محصولات مختلف کاملا در نظرگرفته شود.

وی اضافه کرد: آبی که از ۱۵۰ متری تا ۲۰۰ متری زیر سطح زمین برداشت می‌شود، جزء ثروت ملی است و به شخص تعلق ندارد و باید از این آب‌ها خیلی خردمندانه استفاده کرد؛ چرا که این آب‌ها جزء آب‌های استراتژیک ما است و باید نسبت به نگهداشت این آب‌ها به نسل آینده جوابگو باشیم.

کمبود بارش و راهکارهای کاهش فرونشست زمین

این محقق حوزه آب راهکارهای کاهش فرونشست زمین و میزان مصرف آب‌های زیر زمینی را وابسته به نوع مدیریت منابع آب‌های زیر زمینی دانست و اظهار کرد: طرح احیا و ساماندهی آب‌های زیر زمینی از سوی وزارت نیرو مطرح شده که دارای چندین بخش است که از آن جمله ارتقاء دانش ما از وضعیت آبخوان با حفر چاه‌های "پیزومتر" و اکتشافی است. کنترل و مدیریت مصرف با نصب کنتور در چاه‌ها و تغییر الگوی کشت و آگاهی رسانی به جامعه درمورد ارزش آب زیرزمینی و مفهوم آب مجازی است.

وی تاکید کرد: مبارزه با کاهش ذخیره آب زیرزمینی کشور و فرونشست نیازمند عزم ملی است و یک سازمان و وزارتخانه نمی‌تواند به تنهایی در این زمینه اقدام موثری را شکل دهد. در این زمینه باید کل دستگاه‌ها و جامعه اهمیت آب‌های زیر زمینی را درک کنند و عزم ملی نیز باید وجود داشته باشد که با مصرف بی رویه آب و وضعیت کم آبی در کشور مقابله شود.

رئیس گروه آب زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی اضافه کرد: زمانی که میزان مصرف آب در بخش کشاورزی با مقدار تغذیه آب موجود در حوضه آبریز هماهنگ نباشد، مصرف، بی رویه خواهد بود.

وی در پایان افزود: بر اساس آخرین مطالعات انجام شده در یک بازه زمانی ۱۳ ساله در برخی از حوضه‌ها، ۴ برابر آبی که وارد دشت شده، به طرق مختلف از جمله کشاورزی برداشت شده است از این رو عجیب نخواهد بود که اگر در افق پیش رو ما ورشکستگی آبی دیده شود.

منبع: ایسنا

70