پاسخ به ابهامات مدعیان محیط‌زیست/ نقش سدها در مهار سیلاب‌ها چه بود؟

وقوع بارش‌های بی‌سابقه فروردین 98 و جریان یافتن سیلاب‌هایی با دوره بازگشت بیش از یکصد سال، آسیب‌های متعدد جانی و مالی در نقاط مختلف کشور به‌جا گذاشت. تحلیل شرایط سیلابی ابتدای سال 98 که هنوز هم در ابعاد مختلف وجود دارد، می‌تواند چراغ راه آینده کشور باشد تا بدانیم باید چه می‌کردیم و در آینده باید چه کنیم.

نقش سدها در مهار سیلاب‌های مخرب و همچنین کاهش خسارات آنها بسیار موثر و پررنگ بود، با این وجود برخی با عنوان فعال محیط زیست و برخی نیز به عنوان کارشناس، نقش واضح سدهای کشور را در مهار و مدیریت بهتر سیلاب‌ها و نجات جان و مال چند میلیون ایرانی نادیده می گیرند و شبهاتی را در این خصوص وارد می کنند. در این‌باره با محوریت سیلاب‌های اخیر با "مسعود فرزاد" کارشناس مدیریت منابع آب کشور به گفت‌وگو پرداخته‌ایم.

* رود کشکان بدون آنکه بتوانیم تنظیمی روی آن داشته باشیم طغیان کرد

نقش سدهای موجود در مهار سیلاب های فروردین 98 را چطور ارزیابی می کنید؟

فرزاد: سامانه های بارشی که از ابتدای فروردین پی درپی وارد کشور ما شدند گستره ای در حدود 80 درصد خاک ایران را در برگرفتند. نقطه اوج این بارش ها سامانه ای بود که از عصر روز دهم شروع و در روزهای یازدهم، دوازدهم و سیزدهم در مناطق غرب و جنوب غرب کشور بالاخص استانهای کرمانشاه، همدان، لرستان، ایلام، کهگیلویه و بویر احمد، چهارمحال و بختیاری و در نهایت خوزستان با شدت بارید؛ آنچنان که چندین شهر و روستا دچار آبگرفتگی شدند و در نهایت رود کشکان که دبی آن به بالای 5000 متر مکعب رسیده بود بدون اینکه تنظیمی بتوان بر روی آن داشت طغیان کرد و دو شهر پلدختر و معمولان و تعدادی از روستاهای آنها را بطور کامل برای چندین ساعت به زیر آب برد.

هزاران خانه و هزاران هکتار زمین کشاورزی و باغات شسته شده و در زیر گل ولای دفن شد. چه خانه ها و آبادانیها که ویران شد و متاسفانه چندین نفر از هموطنانمان هم در این میان جان خود را از دست دادند.

* وجود سدهای مناسب بر روی کارون منجر به مهار بهتر سیلاب شد

پیشنهاد می کنم با عنایت به اینکه شرکت توسعه منابع آب ونیروی ایران شرکتی ملی و فرا استانی است، مرکز دیسپاچینگ آب کشور در تهران وتحت نظر این شرکت قرار گیرد.

با توجه به شدت بارشها ، بیشتر رودخانه هایی که بر روی آنها سد با حجم مخزن مناسب و قابل توجه ساخته شده بود توانستند بهتر سیل را مهار کرده و در پایین دست آب را کنترل شده رها نمایند، مثلا بر روی رودخانه کارون باتوجه به اینکه زنجیره سدهای مخزنی شامل سد گتوند، سد گدار، سد عباسپور، سد کارون سه و سد کارون چهار، تکمیل شده است؛ مخازن این سدها را از ماههای قبل با کاهش تراز مخزن آماده نموده و ظرفیت خالی برای نگهداری سیلاب در اثر بارش‌های جدید دیده شده بود، به این ترتیب حجم زیادی از سیلاب در این سدها مهار شد و از شدت و قدرت ویرانگر سیل در پایین دست سدها کاسته شد.

در حوضه رود دز بواسطه وجود یگانه سدمخزنی دز اگر چه تا حدی سیلاب مهار شد، اما پس از پر شدن دریاچه سد دز دبی خروجی افزایش یافت و با یک کنترل حداقلی توانست آب را به پایین دست رها کند.

* نقش کلیدی و سرنوشت‌ساز سد سیمره در مهار سیلاب

در حوضه رودخانه کرخه، این رودخانه تا قبل از شهر پلدختر از دوشاخه رودهای کشکان و سیمره، تشکیل شده است. بر رود سیمره در سالهای گذشته شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران اقدام به ساخت سدی به همین نام کرده که نقشی کلیدی و سرنوشت ساز در مهار سیلاب 3000 مترمکعب برثانیه ای این رودخانه داشت، بطوریکه قبل از شروع بارشها مدیران سد اقدام به تخلیه 400 میلیون مترمکعب ازظرفیت مخزن سد کرده بودند تا گنجایش بارشهای تازه را داشته باشد .این سد در نهایت با ریسک بالایی که مدیران عالی آب ونیرو پذیرفتند و با جسارت نزدیک به110درصد ظرفیت آن را آبگیری کردند که این خود کمک بزرگی به ظرفیت کرخه نمود ولی از آنجایی‌که بر روی شاخه کشکان هیچ گونه مخزن ذخیره ای تاکنون ساخته نشده است بهمین دلیل نه می شود و نه نمی توان کنترلی برروی این رودخانه انجام داد. کشکانی که در سال 1396 تقریبا خشک شده بود به یکباره با آوردی بالای 5000متر مکعب بر ثانیه مواجه شد و این سیلاب همه جا و همه چیز را در هم در نوردید و با خود برد.

پیشنهاد می کنم با عنایت به اینکه شرکت توسعه منابع آب ونیروی ایران شرکتی ملی و فرا استانی است، مرکز دیسپاچینگ آب کشور در تهران وتحت نظر این شرکت قرار گیرد.

برخی عنوان می کنند اگر سدها روی رودخانه های کرخه و دز و کارون ساخته نشده بودند، مردم پایین دست به صورت طبیعی در سیلاب دشت ها و حریم رودخانه ها ورود نمی کردند و اساسا سدسازی موجب شده تا با کاهش آورد رودخانه ها، حریم رودخانه ها مورد تجاوز قرار گیرد و ظرفیت رهاسازی آب در پایین دست از حالت طبیعی بدون سد کمتر باشد. از این فرض نتیجه می گیرند نباید سد می ساختیم. نظر شما چیست؟

فرزاد: در همه جای دنیا در تدوین یک قانون که مبنای علمی و فنی دارد، همواره استفاده از نظرات کارشناسی متخصصین و صدها ساعت جلسات بحث و بررسی دقیق مورد نیاز است و الزام به رعایت قانون با توجه به همین پشتوانه و به نفع عموم مردم خواهد بود. تعیین حریم رودخانه های کوچک و بزرگ نیز با توجه به آورد رودخانه ها، رژیم سیلابی، توپوگرافی و جنس محدوده و بستر رودخانه، اقلیم منطقه و موارد بسیار زیاد دیگری است. اینکه برخی از مردم و یا حتی مسئولین بدون توجه به این مهم ، و تنها به دلیل چند سال خشکسالی قانون و حریم را زیر پا گذاشته و خانه ها و حتی راهها را در حریم رودخانه هایی بنا کنند که آمار سیلابهای ویرانگری در تاریخ خود دارند به هیچ عنوان قابل قبول نیست .

* شهرداری‌ها مجوز ورود مردم به حریم رودخانه‌ها را صادر کردند

در واقع این سالها خشکسالی و کم آبی جرات مردم را در ورود به حریم رودها و احداث ساختمان و یا باغات و مزارع زیاد کرده است، بطوریکه در بعضی نقاط چون شهر شیراز جاده و خیابان ها را در مسیل خشک رود ساخته اند. با اینکه بر روی رود کشکان هیچگونه سدی تاکنون ساخته نشده است اما شهرداری و بخشداری در شهر معمولان و در روستاهای مسیر تا شهر پلدختر اجازه انواع ورود به حریم رودخانه ها را به مردم صادر کرده اند، حتی دیوار ساحلی را شهر پلدختر در بستر رودخانه ساخته اند و بر روی همین تجاوز به بستر آنها مجوز ساخت بنا مسکونی و یا مدرسه را داده اند.

نمونه دیگر در میانه شهر خرم آباد که خرم رود جاری است و همین رودخانه هم از داخل شهر سرچشمه می گیرد. شهرداری خرم آباد بعلت کم آب شدن رودخانه اقدام به ساخت دو جاده ساحلی در طرفین آن کرده است و همین موضوع منجربه کم شدن عرض رودخانه شده است .این نقص تا ابد در شهر خرم آباد خواهد بود و همیشه خیابان ها و خانه های اطراف رود دچار سیل می شوند.

بنابراین درست نیست که مردم با دیدن ساخت سدی بر روی رودخانه، به حریم آن وارد شوند و حتما باید بینند که قانون چه می گوید.

به نظرم برای حفظ امنیت جان و مال مردم و مقابله با معارضین حریم بستروبرداشت بی رویه منابع بستر وحاشیه رودها ومسیلها و... باید کلیه اختیارات ساخت وسازها و برداشت ها در محدوده منابع آبی با وزارت نیرو باشد.چون وزارت نیرو یگانه مرجعی است که اطلاعات کافی از رژیم هیدرولیکی وهیدرولوژی رودخانه ها ومسیلها را دارد.

* مگر در زمان مصر باستان زندگی می‌کنیم؟

برخی دوستداران محیط زیست معتقدند نباید به هیچ وجه جلوی سیلاب را گرفت چرا که دستکاری در طبیعت است و باید بگذاریم دشت های پایین دست با سیلاب تغذیه شوند و سدسازی مخالف این رویه است؟

فرزاد: بله این حرف درستی است، البته اگر ما درمصر باستان زندگی کنیم. از روزگاران قدیم تا همین یک قرن پیش مردم مصر زمین های زراعی شان را کشت می‌کردند و منتظر باران که نه، منتظر طغیان رود نیل بودند تا سیل بیاید و زمین هایشان را از آب مشروب کند. اصلا همین جلگه خوزستان از طغیان و نشست رسوبات همین رودهایی چون کرخه، کارون، دز، جراحی و ... تشکیل شده است.

همینطور ما می توانیم از اسب و درشکه و یا دوچرخه و قایق برای عبور و مرور و مسافرت استفاده کنیم؛ چرا که آلودگی ناشی از دود و سر و صدای اتومبیل وقطار و کشتی و هواپیما برای محیط زیست مضر است و قس علی هذا ...

پاسخ به سوال شما از این منظر ما را به جایی نمی رساند. باید بگوییم که همگی به اهمیت حفظ و حراست از محیط زیست واقفیم و می بایست تمام اقداماتی که انجام میدهیم با هدف حفظ و جلوگیری از تخریب محیط زیست باشد.

* در ایران از زمانی که تاریخ بیاد دارد سد سازی وجود داشته

در ایران از زمانی که تاریخ بیاد دارد سد سازی وجود داشته و آب برای ایرانیان پاک و مقدس بوده و برای استفاده بهینه از آن طرح‌های مبتکرانه ای داشتند؛ ما در زمان هخامنشیان و اشکانیان و ساسانیان و در زمان خلفای اسلامی مدام پروژه های سدسازی و کانال‌های آبرسانی در محدوده جغرافیایی ایران قدیم که عراق فعلی هم جزی از ایران بود، داشته ایم. در دوران کوروش هخامنشی بر روی یکی از شاخه های اروند رود (رود دیاله عراق) سدی با خاک و چوب ساختند تا بتوانند شبکه کانال‌های زارعی را آبرسانی کنند. در زمان شاپور اول ساسانی در سال 260 میلادی با توجه به اینکه ارتفاع شهر شوشتر از رودخانه کارون خیلی بالاتر بود اقدام به ساخت سد شادروان کردند که بتوانند آب را بصورت ثقلی به مزارع کشاورزی برسانند. هنوز این سازه آبی بعد از 1750 سال وجود دارد.

در شهر جندی شاپور (دزفول) نیز اقدام به ساخت سازه پل سد بر روی رود دز نمودند. هنوز آثار و بقایای حضور رومی های اسیر در محلی بنام روستای سزار وجود دارد که قصد داشته اند در منتهی علیه سد دز فعلی، یعنی همین جایی که شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران بنا دارد سد جریانی دز3 (شهبازان) را بسازد، سد بسازند اصلا یکی از شاخه های رود دز که از دریاچه گهر سرچشمه می گیرد سزار نام دارد.

* قبل از احداث سدهای دز و کرخه، سیلاب‌ها زندگی مردم پایین دست را نابود می‌کرد

بنده بعنوان یک خوزستانی و یک اندیمشکی که هر دو سد کرخه و دز در شهر زادگاهش قرار دارد به دوستان محیط زیستی عرض می‌کنم که قبل از احداث سدهای دز و کرخه مخصوصا کرخه را که خود من به یاد دارم و شاهد بوده ام که با هر بارش تندی و سیلابی مناطق پایین دست رود کرخه به علت ارتفاع کم زمین حاشیه رودخانه با سطح آب به زیر آب می رفت و زندگی مردم و مزارعشان نابود می شد، اما پس از ساخت سد کرخه در سال1380 دیگر این مشکل بر طرف شده بود.

امروزه با وجود باغات و مزارع متنوع و متعددی که از رودهای کرخه،کارون، دز و... مشروب می شوند، امکان اینکه سیلاب را برروی زمین های زراعی باز نمود و اجازه داد مثلا رسوبات طغیان رودخانه ها که گاها بیش از یکمتر هستند بر روی زمین های مزبور بریزد، وجود ندارد؛ چون اساسا نابودشان می کند. این گونه حرف زدنها به گمان من فقط نشان از نا آگاهی گوینده به مقوله کشاورزی وشهر نشینی را می رساند.

* ساخت سد منجر به نجات محیط زیست می شود

سدسازی را برابر با نابودی محیط زیست دانستن تفکر درستی است؟

فرزاد: خیر، من با این موضوع کاملا مخالفم. حتی برعکس، ساخت سد منجر به نجات محیط زیست می شود. ببینید وقتی بناست بر روی رودخانه‌ای سدی ساخته شود، مطالعات و بررسی های گسترده‌ای در مقوله‌های مختلفی از زمین شناسی، هیدرولوژی، محیط زیستی، منابع طبیعی، باستان شناسی، منابع آب، اقتصادی و ... انجام می پذیرد، مثلا روی گونه های گیاهی و جانوری بررسی می گردد که احیانا اگر گیاهی به زیر آب می رود و آن از موارد نادر و کمیاب است و یا جانوری زیستگاه خاصی دارد یا گونه نادری از آن موجود است یا اقدام به جابجایی آنها می نمایند و اگر نمی شود که این کار را انجام داد؛ از ساخت سد صرف نظر می کنند. امروز در بدنه سدها دریچه های برای عبور ماهیها در نظر می گیرند که بتوانند به بالادست و پایین دست رودخانه برای تخم ریزی بروند.

به نظرمن ساخت سد بر روی رودخانه نه تنها به محیط زیست آسیب نمی زند بلکه باعث نجات و حیات آن نیز می شود. ما کشور پر آبی نیستیم و بیشتر قسمت‌های سرزمین ما گرم و خشک است و بارشها در روزها و ماههای محدودی صورت میگیرد و ما می بایست به کمک ساخت مخازن آب شیرین را برای روزهای گرم سال ذخیره و سپس مصرف کنیم. رودخانه ها معمولا در فصول مختلف سال آوردهای آبی متفاوتی دارند؛ گاهی سیلابی، گاهی کم آب وگاهی خشک می شوند. ساخت سد این مزیت را دارد که رودخانه همیشه آب دارد و اکوسیستم و حیات موجوداتی که در حوضه آبریز رودخانه قرار دارند همیشه سیراب هستند . چرا که سدها در زمان سیلاب ها آبگیری می کنند و همیشه حق آبه طبیعی رودخانه را رها می کنند.

* سدها قبل از ساخت، مجوزهای لازم را از سازمان حفاظت محیط زیست می‌گیرند

همین شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران، سدی بر روی رودخانه سرنی در استان هرمزگان در دست ساخت دارد که تقریبا 360 روز سال کم آب و در بعضی مواقع خشک (دبی متوسط سالیان رودخانه 0.3 مترمکعب) است. حجم مخزن این سد شصت میلیون مترمکعب بوده و همیشه آبهای سیلابی این رودخانه به دریا می ریزد و عایدی برای مردم ندارد. با ساخت این سد نه تنها سطح تراز آب دشت میناب که به واقع تشنه است بالا می آید، بلکه بخشی از آب آن برای شرب مردم میناب و بندرعباس و بندر خمیر استفاده می شود. همچنین حق آبه پایین دست هم برای محیط زیست و هم برای روستا رها می شود.

دیگر اینکه اکثر پروژهای سدسازی مجوزهای لازم را قبل از احداث سد از سازمان حفاظت محیط زیست کشور اخذ می کنند.

* آهنگ تغییر اقلیم ایران تندتر شده است

جهان به نظاره نشسته بود به حماقت کسانیکه سالهاست در این وانفسای بی آبی وخشکسالی ایران بر طبل مخالفت سد سازی می کوبند و زحمتکشان صنعت آب ایران را به عناوین مختلف متهم به پر کاری و مافیا و هزار و یک حرف دیگر می‌کردند

آیا ایران نیاز به سدهای بیشتری دارد؟ برخی عنوان می کنند اگر سد بختیاری و سد تنگ معشوره ساخته شده بود، وضعیت خسارت بار فعلی رقم نمی خورد، چقدر این گفته را قبول دارید؟

فرزاد: بله کشور حتما به ساخت سد جدید نیاز دارد، این سیل امسال و سیل فرودین ماه سال1395 که آن هم خسارت زیادی برجای گذاشت بما نشان داد که این تغییر اقلیم ایران آهنگش تند تر شده است. ما نه تنها در خشکسالی به سر می بریم بلکه بعلت قهر زمین با آب و همچنین بعلت فرو ریختن ودر هم ریختن خلل وفرج های زمین و فرونشست آن در جای جای کشور هر بارشی بصورت روان آب و سیلآب جاری خواهد شد. برای جلوگیری از هدر رفت آب که در این سالها وجودش ذی قیمت است و برای جلوگیری از خسارتهای احتمالی به شهرها و روستاها و مزارع کشاورزی و دیگر تاسیسات نیازبه ساخت سد داریم.

* جهان حماقت مخالفان سدسازی را به‌نظاره نشسته بود

جهان به نظاره نشسته بود به حماقت کسانیکه سالهاست در این وانفسای بی آبی وخشکسالی ایران بر طبل مخالفت سد سازی می کوبند و زحمتکشان صنعت آب ایران را به عناوین مختلف متهم به پر کاری و مافیا و هزاریک حرف دیگر می کردند، اگر اجازه می دادند سد بختیاری که بر روی رود دز و سد تنگ معشوره برروی کشکان (کرخه) و... ساخته می شد الان مردمان پلدختر و معمولان و شوش و اهواز و سوسنگرد و شادگان و آبادان و خرمشهر و... براحتی بر سر زندگیهایشان بودند و از این باران که نشان رحمت ونعمت الهی است لذت می بردند وکام مردمان کشورمان با از دست دادن عزیزانشان تلخ نمی شد و این خسارت عظیم که چیزی در حدود 35000 میلیاردتومان برآورد شده است بجای اینکه صرف نوسازی محلهای خسارت دیده بشود صرف عمران وآبادانی کشور می شد

* در دولت یازدهم سدسازان را به سخره گرفتند

نوح پیامبر هم وقتی کشتی می ساخت عده ای از کافران گردش جمع شدندو می‌گفتند: در بیابانی که چاه و آبی وجود ندارد، ای مرد کشتی می‌سازی، زهی نادانی و ابلهی!

او همی‌گفت: این به فرمان خداست

این بِچُربَکها نخواهد گشت کاست

درهمین دولت یازدهمِ خودمان، فیلمی علیه سد سازی بنام مادر کشی ساختند و سد سازان را به سخره گرفتند و گفتند که برای کاستن از ولع سد سازی و آرامششان بروند و در کویر سد بسازند. حال من می گویم برای استغاثه و طلب مغفرت به درگاه خدا به همان کویر بروید بلکه آمرزیده شوید.

* برای ایمن شدن در برابر سیلاب های آینده چه کنیم؟

پیشنهاد می‌کنم که روز 30 فروردین ماه 1380 که روز بهره برداری کامل از سد ونیروگاه کرخه است به یاد کارکنان و زحمتکشان وسازندگان این سد در تقویم، روز صنعت آب نامیده شود.

6-اگر بخواهید یک نقشه راه برای ایمن شدن در برابر سیلاب های آینده تهیه کنید. این نقشه راه شامل چه مواردی می شود؟ در واقع باید چه کنیم تا در برابر سیلاب های آینده ایمن شویم؟

متاسفانه با سیلاب های اخیر سطح زمین به شدت آسیب دیده و زمین توان جذب آب خود را بیش از گذشته از دست داده، این یعنی با بارشهای کمتر حتی درحد 10 میلیمتری سیل جاری خواهدشد.

برای مقابله با این سیلاب ها باید در چندمرحله عمل کرد:

1-راههای ضربتی که شامل این موارد است:

- احیا دوباره زمین وبرگرداندن سطخ زمین به قبل سیل اخیر

-ایجاد موانع در زمینهای زارعی ومراتع

- حتی امکان شخم زدن زمینهای زراعی بلا کشت و یا مراتع که جلوی حرکت آب را بگیرد وامکان وفرصت جذب آب را به زمین بدهد

-درختکاری در مراتع و دامنه تپه ها

-لای روبی رودخانه وکانالهای عبور آب

2- راههای میان مدت که شامل این موارد است:

-احیا آبخوان ها ولایه روبی و پاکسازی مسیرهای ورودی به رودخانه ها وجوی ها

-احداث بندهای تاخیری برروی رودخانه ای کوچک: بعنوان نمونه رود کرخه که از دو رود بزرگ کشکان تشکیل می گردد که این رودها در طی مسیر از رودخانه های کوچکتری مشروب می گردند که در زمان سیلاب و طغیان این رودها هم آورد زیادی دارند در جهت کم کردن شدت سیلاب رودهای اصلی می شود در روی این رودخانه ها بندهای تاخیری ایجاد کرد که از شدت و سرعت آب می کاهد و هم رسوبات را کمتر می نماید.

-احداث سدهای جریانی بر روی رودهای بزرگ: مزیت این سدها این است که باحجم مخزن کمی که دارند می توانند در زمان بارشهای شدید از سرعت آب کاسته وبخش قابل توجهی از آب را در خود نگه دارند شرکت آب ونیرو در روی رودخانه دز سه سد جریانی مطالعه کرده که آماده اجرا می باشند ،چون زمان ساخت و احداث کمی می برند ،می توانند در این وانفسا به داد رود دز ومردم خوزستان برسند.

3-راههای بلندمدت که شامل این موارد است:

- آبخیز داری

- احداث سدهای مخزنی چون بختیاری وتنگ معشوره وخرسان3و....

- احداث کانالهای انتقال آب میان رودخانه ای

در پایان پیشنهاد می‌کنم که روز 30 فروردین ماه 1380 که روز بهره برداری کامل از سد ونیروگاه کرخه است به یاد کارکنان و زحمتکشان وسازندگان این سد در تقویم، روز صنعت آب نامیده شود.

منبع: تسنیم

1981