آمار عجیب و غریب از درآمدهای «کاسبان فیلترینگ»

از زمانی که استفاده از اینترنت در ایران همگانی شده، فیلترشکن‌ها هم در کنار آنها قرار گرفته‌اند. دو دهه قبل بیشتر فیلترشکن‌ها رایگان بود. به‌تدریج وقتی تعداد وب‌سایت‌های فیلترشده افزایش پیدا کرد، کسب و کار جدیدی برای گروهی ایجاد شد که کارشان فروش فیلترشکن بود. به تدریج بازار این گروه بزرگتر شد. به‌خصوص وقتی که پیام‌رسان‌ها در تلفن‌های هوشمند فیلتر شدند. مهمترین بازار آنها شاید در چند سال اخیر، فروش پروکسی برای تلگرام و برخی پلتفرم‌هایی باشد که از طریق تلفن‌های هوشمند غیرقابل دسترس بودند.

بازار پررونق خاکستری
پس از آنکه پیام‌رسان تلگرام در اردیبهشت ۱۳۹۷ و به دستور مقامات قضایی فیلتر شد، کسب و کار پروکسی‌فروش‌ها هم داغ شد. هرچند طیف زیادی از کسانی که فیلترینگ را دور می‌زدند، از پروکسی‌های رایگان استفاده می‌کردند، اما گروهی هم بودند که به واسطه کار و تجارت آنلاین نیاز به آی‌پی ثابت داشتند. طبیعتا این گروه اقدام به خرید وی‌پی‌ان می‌کردند؛ هم از فروشندگانی که نام و نشانی نداشتند و تنها راه ارتباط با آن وب‌سایت، ایمیل یا حتی آی‌دی در تلگرام بود.

کاسبان فیلترینگ کارشان شبیه کاسبان تحریم‌هاست. حیات و ممات‌شان به محدودیت‌ها وابسته است. کاسبان فیلترینگ، گروهی هستند که با گذشت بیش از دو دهه فعالیت آنها در فضای اینترنت ایران، همچنان گمنام هستند. کسی به درستی نمی‌داند این گروه به کجا وابسته هستند و پولی که بابت فیلترشکن پرداخت می‌کنند، دقیقا به کجا می‌رود. در یک ماه اخیر که فیلترینگ گسترده شده و فیلترشکن‌های رایگان هم از کار افتاده است، کار و بار این گروه ناشناس هم سکه شده است. اگر تا پیش از این برای فروش فیلترشکن رقم‌های پایینی در حدود ۳۰ تا ۵۰ هزارتومان برای سه ماه دریافت می‌کردند، حالا که تقاضا بالا رفته، عددها از ۱۵۰ هزارتومان شروع می‌شود و گاه تا ۴۰۰ هزارتومان و بیشتر هم پیش می‌رود.

آنهایی که فیلترشکن‌های ارزان‌تر می‌فروشند، به همان نسبت هم کیفیت پروکسی‌هایشان پایین است؛ مصداق بارز هرچقدر که پول بدهی، آش می‌خوری! هرچقدر که قیمت فیلترشکن‌ها بیشتر می‌شود، هم سرعت بهتر می‌شود و هم کیفیت بالا می‌رود، انگار نه انگار که فیلترینگ وجود دارد.

شایعات زیادی درباره هویت فروشندگان وی‌پی‌ان‌ها وجود دارد، اما نمی‌توان به‌طور قطع گفت که این شایعات واقعیت دارد. هرکسی به فراخور دسترسی‌های خود می‌تواند به این نتیجه برسد که آیا فروشندگان وی‌پی‌ان متعلق به نهادهای امنیتی یا نظامی هستند یا نه، افراد عادی هستند که صرفا به دلیل دسترسی به رانت در چنین بازار بی‌در و پیکری صیدهای درست تور می‌کنند.

کسب و کار کاسبان فیلترینگ، با اظهارات مقامات حکومتی همبستگی مستقیم دارد. هرچقدر که تعداد اظهارنظرها درباره ادامه فیلترینگ بیشتر باشد و نقل‌قول‌ها محکم‌تر، قیمت‌ها هم بالاتر می‌شود. به‌خصوص بعد از آنکه عیسی زارع‌پور گفت که تصمیم برای فیلترینگ با نهادهای امنیتی و از اختیار او خارج است، بازار خاکستری فیلترینگ انگار جان دیگری گرفت. کسانی که تا پیش از این برای خرید فیلترشکن مقاومت می‌کردند و امیدوار بودند که دولت از تصمیم خود برای فیلترینگ اینستاگرام یا واتس‌آپ کوتاه بیاید، به جمع مشتری‌های فیلترشکن‌فروش‌ها پیوستند.

طنزی به نام جرم‌انگاری
از ماهی ۵۰میلیارد تومان تا سالی ۶۰۰ میلیارد تومان؛ عددی است که یک عضو انجمن صنفی کسب‌وکارهای اینترنتی سال گذشته اعلام کرده بود. با احتساب نرخ تورم امسال و فیلترینگ گسترده یک ماه اخیر، می‌توان حدس زد که اگر این برآورد تا حدودی هم به واقعیت نزدیک بوده، در شرایط کنونی به بیش از سه تا پنج برابر افزایش یافته است.

گزارش‌های غیررسمی نشان می‌دهد که بیش از ۸۰درصد کاربران اینترنت از فیلترشکن استفاده می‌کنند، اگر نیمی از این افراد در یک‌ماه گذشته اقدام به خرید فیلترشکن با نرخ‌های جدید کرده باشند، اوضاع برای کاسبان فیلترینگ عالی است. اگر مقامات دولتی با همین دست‌فرمان برای فیلترینگ جلو بروند، بازار پایدارتری برایشان ایجاد خواهد شد.

این پایداری بازار به‌خصوص بعد از آنکه عیسی زارع‌پور وزیر ارتباطات اعلام کرد که تلاش‌هایی صورت می‌گیرد تا با وجود غیرمجاز بودن فروش فیلترشکن‌ها جرم‌انگاری برای آن صورت نگیرد، دیگر خیال کاسبان فیلترینگ راحت‌تر شد.

هرچند هنوز مشخص نیست که نهادهای امنیتی چه تصمیمی برای ادامه فیلترینگ می‌گیرند، اما در روزهای اخیر زمزمه‌هایی درباره تدوین طرحی برای غیرقانونی شدن استفاده از فیلترشکن‌ها یا فروش فیلترشکن به گوش می‌رسد.

نعمت احمدی، حقوقدان در این رابطه به هم‌میهن می‌گوید: «اصولا قوانین باید متناسب با موقعیت، زندگی و رفاه جامعه بهبود یابد و جامعه را رو به جلو هدایت کند، نه اینکه بازدارنده باشد. قوانینی که با عرف و روال عادی جامعه همسویی نداشته باشد، از طرف خود دولت هم رعایت نمی‌شود، چه برسد به مردم.»

او با اشاره به اینکه اگر استفاده از فیلترشکن‌ها جرم محسوب شود، به سرنوشت قانون ماهواره دچار خواهد شد، اضافه کرد:«شبیه این قانون از سال ۱۳۷۳ برای منع استفاده از تجهیزات ماهواره وجود دارد، اما اجرا نمی‌شود. بنابراین اگر چنین قانونی هم مصوب شود، قابلیت اجرا ندارد، چون با زندگی امروز مردم همخوانی ندارد. وقتی کارخانه‌های بزرگ با فیلترینگ برای ثبت سفارش مشکل دارند، چه توقعی از مردم هست.»

نعمت احمدی هم مثل بسیاری از حقوقدانان بر این باوراست که برخورد با فناوری اطلاعات نمی‌تواند بازدارنده باشد و اینگونه تصمیم‌ها نه کارشناسی است و نه قابلیت اجرا دارد. او می‌گوید:«پیداست که آقای وزیر ارتباطات از دیدگاه سیاسی به این موضوع نگاه می‌کند. حال آنکه این تصمیم‌ها قابلیت اجرا ندارند. تا زمانی که موضوعی قانونی نباشد، ترک یا ترک‌فعل موضوعیت ندارد. اگردولت بنا دارد که فیلترینگ را جرم‌انگاری کند، بگوید چه برنامه‌ای برای فضای مجازی دارد؟ کسب و کار مردم چه می‌شود؟»

وی‌پی‌ان یا virtual privet network اپلیکیشنی است که هر فرد می‌تواند با نصب آن روی تلفن همراه خود، فیلترینگ را دور بزند. وزیر ارتباطات هشدار داده که نصب فیلترشکن‌ها علاوه بر آنکه مجاز نیست؛ بلکه می‌تواند این خطر را در پی داشته باشد که به اطلاعات خصوصی کاربران بدون اطلاع آنها دسترسی پیدا کند. هشداری که البته کارشناسان فناوری اطلاعات هم به آن اذعان دارند.

با این حال سوالی که مطرح می‌شود اینکه آیا همه فیلترشکن‌ها چنین خاصیتی دارند یا آنهایی که از سوی بازار خاکستری در ایران فروخته می‌شوند، می‌توانند چنین خطراتی را در پی داشته باشند؟ سعید امینیان کارشناس فناوری اطلاعات در این رابطه به سوالات پاسخ داده است:

‌با گسترده‌تر شدن فیلترینگ استفاده از فیلترشکن‌ها هم افزایش یافته است. وزیر ارتباطات هشدار داده که نصب فیلترشکن‌ها می‌تواند خطرناک باشد و امنیت کاربران را به خطر بیندازد. فیلترشکن‌ها چقدر می‌توانند ایمنی و فضای خصوصی کاربران را به خطر بیندازند؟

اپلیکیش‌های وی‌پی‌ان که از آپ‌استور یا گوگل‌پلی به صورت مستقیم دانلود می‌شوند، اپلیکیشن‌های سالم و معتبری هستند که با هدف خاص خودشان طراحی شده‌اند. اما باید توجه داشت که بسیاری از این اپلیکیشن‌ها که به‌صورت رایگان یا پولی ارائه می‌شوند، طبیعتا برای اینکه خدماتی ارائه کنند به سراغ راه‌هایی می‌روند که درآمدزایی داشته باشند. یکی از راه‌های درآمدزایی این است که اطلاعات گوشی کاربر از جمله نوع مطالبی که سرچ کرده یا اپلیکیشن‌های دیگری که نصب کرده را استخراج می‌کنند.

این اطلاعات به صورت تجاری به شرکت‌هایی که در حوزه‌های مختلف فعال هستند، فروخته می‌شود. این شرکت‌ها هم با استفاده از این اطلاعات اقدام به تحلیل داده می‌کنند و در اختیار صاحبان کسب و کارهای تجاری برای طراحی تبلیغات می‌گذارند.

‌منظورتان این است که فناوری این نوع اپلکیشن‌ها به هوش مصنوعی متصل است؟

بله، آنها اطلاعات کلی از کاربری که این نوع وی‌پی‌ان‌ها را دانلود می‌کند، دریافت می‌کنند و به سرورهایی که تحلیل داده انجام می‌دهند، می‌فرستند. شرکت‌های تجاری بزرگ از تحلیل داده‌ها به طراحی تبلیغات متناسب با سلیقه کاربران اقدام می‌کند و برای هر کاربر تبلیغ مخصوص به او نمایش داده می‌شود. در واقع وقتی کاربری این اپلیکیشن‌ها را نصب می‌کند، ناچار است این تبلیغ‌ها را ببیند. در واقع این تبلیغات براساس یک سیستم هوشمند برای هر کسی شخصی‌سازی شده است.

‌مساله‌ای که اینجا وجود دارد این است که آیا ممکن است شرکت‌های پردازش داده از این اطلاعات سوءاستفاده کنند؟

این موضوع هم محتمل است. در واقع کار همه این پروکسی‌ها و فیلترشکن‌ها همین است که می‌خواهند به درآمد برسند. بخشی از طریق فروش وی‌پی‌ان و بخشی هم به صورت استخراج داده‌های کاربر. البته تهدید دیگر هم ممکن است به دنبال داشته باشد؛ مثلا اپلیکیشن‌ها یا پروکسی‌ها بدافزارهایی را داخل گوشی افراد کار بگذارند و در نتیجه امکان اینکه گوشی فرد به عنوان یک عامل در داخل شبکه اینترنت برای حملات مختلف استفاده شود، وجود دارد و این موضوع بسیار خطرناکی است.

‌یعنی به نوعی گوشی هک می‌شود؟

هم هک می‌شود و اطلاعات شخصی کاربر در اختیار هکرها قرار می‌گیرد و هم گوشی فرد ممکن است اصطلاحا مانند زامبی در حملات سایبری مورد سوءاستفاده قرار بگیرد. یعنی افراد بدون آنکه بدانند، به عنوان قربانی وسط یک حمله هکری قرار می‌گیرند و در نهایت افرادی که این وی‌پی‌ان‌ها را نصب کرده‌اند، شناسایی می‌شوند.

‌آنچه باعث نگرانی شده، همین نکاتی است که به آن اشاره کردید. شما معتقدید که استفاده از فیلترشکن ریسک دارد و نباید استفاده کرد؟

طبیعتا وقتی فیلترینگ گسترده‌تر می‌شود، مردم به فیلترشکن‌های مختلف مراجعه می‌کنند. این وسط بازار سیاهی درست می‌شود که بسیاری از هکرها برنامه‌هایی را به اسم فیلترشکن در گروه‌های مختلف ارسال می‌کنند و مردم هم دنبال فیلترشکن هستند و بدون بررسی این برنامه‌ها را نصب می‌کنند، درحالی‌که ممکن است آن نرم‌افزار یک ویروس باشد. این تهدید برای افرادی که راه‌هایی به جز گوگل‌پلی یا آپ‌استور فیلترشکن نصب می‌کنند بیشتر است، چون پشت‌پرده این نوع فیلترشکن‌ها که عمدتا هم رایگان هستند، مشخص نیست که آیا واقعی هستند یا تصمیم دارند ویروسی در قالب فیلترشکن به گوشی شما برای مقاصدی خاص وارد کنند.

‌برخی فیلترشکن‌ها با دامنه دات‌آی‌آر اقدام به ارائه خدمات فیلترشکن می‌کنند. اینها به چه صورت هستند؟ می‌توان گفت اینها در داخل ایران به نوعی اجازه فعالیت دارند؟

دو نکته درباره اپلیکیشن‌های وی‌پی‌ان مهم است. اول اینکه این اپلیکیشن از کجا می‌آید؟ اگر از آپ‌استور یا گوگل‌پلی دانلود می‌شود، حداقل این اطمینان را می‌دهد که این اپلیکیشن توسط شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات وی‌پی‌ان به لحاظ فنی که حاوی ویروس نباشد، بررسی شده است.

اما همانطور که اشاره شد، اگر اپلیکیشنی از سایت‌های دیگر دانلود شود، این اطمینان وجود ندارد و ممکن است بدافزاری در داخل آن باشد که با نصب روی گوشی به اطلاعات افراد دسترسی پیدا کند. بخش دوم مربوط به پروکسی‌هایی است که بر روی دامنه دات‌آی‌آر تنظیم شود. این بخش هم البته تفاوت چندانی با نمونه خارجی ندارد.

همان اندازه که می‌توان روی آی‌پی‌های خارج از کشور آی‌پی گذاشت، روی آی‌پی داخل کشور هم می‌توان مشابه این کار را انجام داد. البته بستگی دارد که فیلترینگ را تا چه اندازه بتواند دور بزند یا سرعت آن چگونه باشد. در دنیا شرکت‌های زیادی وجود دارند که نرم‌افزارهای فیلترشکن تولید می‌کنند. بعضی‌ها رایگان هستند، برخی پولی. در ایران چون فیلترشکن غیرقانونی است، طبیعتا شرکت‌هایی که این خدمات را در داخل ایران ارائه می‌کنند، عملا مجوز ندارند و ممکن است کارهای دیگری هم انجام بدهند که فرد مطلع نباشد.