ا‌یران رکورددار محدودیت اینترنت شد!

 با تنگ‌تر شدن حلقه‌های دسترسی کاربران و به عبارت دقیق‌تر افزوده شدن لایه‌های جدید فیلترینگ، وی‌پی‌ان‌ها و فیلترشکن‌های رایگان هم به تدریج از کار افتادند تا به این ترتیب انواع پولی این ابزارها هم سهمی از سبد خرید خانوارهای ایرانی را به خود اختصاص بدهند. این روزها و در آستانه یک سالگی این محدودیت‌ها، آمارها و گزارش‌های مستقل و معتبر جهانی تبعات فیلترینگ و اختلالات ناشی از آن را بررسی کرده‌اند. به گواه آمارهای تحلیلی وب‌سایت سرف‌شارک، در نیمه اول سال جاری میلادی ۲۹ کشور جهان درگیر انواع سانسورهای اینترنتی بوده‌اند. این بررسی‌ها نشان می‌دهند که تعداد محدودیت‌های اینترنتی که از ابتدای سال ۲۰۲۳ آغاز و تا پایان نیمه اول آن ادامه داشت، ۴۲ مورد بوده که سهم ایران از این میزان ۱۴ مورد است.

آسیا؛ کانون اختلالات اینترنتی

سایه فیلترینگ تنها بر سر کاربران ایرانی سنگینی نمی‌کند و طبق آمار سرف‌شارک، در نیمه اول سال جاری میلادی 24/ 4 میلیارد نفر در سراسر جهان تحت تاثیر سانسور اینترنت قرار داشته‌اند. این آمار تنها عدد نیستند، بلکه نماینده مردمی هستند که در کشورهایی مانند چین و امارت متحده عربی زندگی می‌کنند که مدت‌هاست با محدودیت‌های اینترنتی دست‌وپنجه نرم می‌کنند و آنها را به شکل عرفی آزاردهنده در جامعه خود تحمل می‌کنند. طبق این آمار، تنها در نیمه اول سال 2023 تعداد 42 مورد محدودیت‌های اینترنتی جدید آغاز شده‌اند. این در حالی است که 40 مورد محدودیت اینترنتی هم از سال گذشته وجود داشته که در سال جاری ادامه یافته‌اند تا با این حساب مجموع این محدودیت‌ها در شش ماهه اول سال 2023 به 82 مورد برسد. این محدودیت‌ها در حال حاضر مردم 29 کشور دنیا را تحت تاثیر قرار داده‌اند و از این میان قاره آسیا با 15 کشور بیشترین سهم از سانسور اینترنت در جهان را به خود اختصاص داده است.

مهم‌ترین محدودیت‌های اینترنتی موقتی که در همین شش ماه آغاز شده و پایان یافته است، عبارتند از فیلتر 12 ساعته توییتر بعد از زلزله ترکیه به دستور دولت این کشور، فیلتر یک روزه شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها در سورینامی به دنبال اعتراض مردم این کشور به افزایش هزینه‌های زندگی و فیلتر یک هفته‌ای پلتفرم‌های شبکه اجتماعی و سپس قطع سرویس‌های اینترنت موبایل در سنگال در واکنش به اعتراضات گسترده به محکومیت رهبر مخالفان حکومت این کشور. این در حالی است که محدودیت‌های اعمال شده روی فیس‌بوک، تلگرام، تیک‌تاک و یوتیوب توسط دولت اتیوپی بعد از اعتراضات مردمی نسبت به جدایی یکی از کلیساهای ارتدکس این کشور و همچنین اختلالات اینترنتی اعمال شده توسط حکومت سودان به دنبال شدت گرفتن درگیری‌های نظامی میان جناح‌های نظامی رقیب، در اوایل سال جاری میلادی آغاز شده و همچنان هم ادامه دارند.

در این میان اما مهم‌ترین رکورد محدودیت‌های اینترنتی بلندمدت که از گذشته آغاز شده و هنوز هم ادامه دارند به چین، امارات متحده عربی و روسیه می‌رسد. این محدودیت‌ها در چین از سال 2009 و با فیلتر پلتفرم‌های شبکه اجتماعی از قبیل توییتر، فیس‌بوک و یوتیوب آغاز شد. امارات اما از سال 2015 فعالیت سرویس‌های VOIP مانند واتس‌اپ، فیس‌تایم و اسکایپ را متوقف کرده است. روسیه هم از سال 2022 و با آغاز عملیات نظامی علیه اوکراین، شبکه‌های اجتماعی از قبیل توییتر، فیس‌بوک و اینستاگرام را فیلتر کرده است.

با این همه اما به تایید یافته‌های آماری سرف‌شارک، در شش ماهه اول سال جاری میلادی ایران رکورد بیشترین تعداد محدودیت‌های اینترنتی در جهان را به خود اختصاص داده است. حالا ایران، هندوستان و پاکستان، به ترتیب رکورد بیشترین تعداد محدودیت‌های اینترنتی جدید در نیمه اول سال 2023 را در اختیار دارند. در واقع کشورهای آسیایی مدت‌هاست که کانون محدودیت‌ها و اختلالات اینترنتی بوده‌اند. درست به همین دلیل هم هست که سه کشور ایران، هندوستان و پاکستان از نظر تعداد محدودیت‌های اینترنت اعمال شده از سال 2015 تا حالا به ترتیب رتبه دوم، اول و چهارم جهان را در اختیار دارند.

به گواه آمارهای منتشر شده از سوی سرف‌شارک، ایران در شش ماهه اول سال جاری میلادی با 14 مورد، رکورد بیشترین تعداد محدودیت‌های اینترنتی جهان را از آن خود کرده است. جالب آنجاست که تمام این موارد مربوط به قطع اینترنت شهر زاهدان در استان سیستان و بلوچستان هستند که به دنبال اعتراضات روزهای جمعه مردم این شهر اتفاق افتاده‌اند.

هندوستان با 9 مورد محدودیت اینترنتی با فاصله کمی بعد از ایران قرار دارد. بیشتر این محدودیت‌ها در طول اعتراضات اتفاق افتاده‌اند. پاکستان هم با سه مورد محدودیت اینترنتی جدید در سال جاری میلادی، رتبه سوم این فهرست را به خود‌ اختصاص داده است که این محدودیت‌ها به دنبال دستگیری عمران‌خان، نخست‌وزیر سابق این کشور، اتفاق افتاده‌اند. این بررسی‌ها نشان می‌دهند که بیشترین سانسورهای اینترنتی رخ داده در جهان به دنبال اعتراضات مردمی اتفاق افتاده‌اند. بر این اساس، از میان 42 مورد محدودیت اینترنتی که در سال 2023 اعمال شده‌اند، 12 مورد مربوط به شبکه‌های اجتماعی، 6 مورد مربوط به محدودیت‌های شبکه داخلی اینترنت کشور و 24 مورد مربوط به قطع اینترنت محلی بوده‌اند. در مقابل این‌ها، تنها یک مورد از محدودیت‌های اینترنتی در سال جاری میلادی مربوط به قانون اینترنت یک کشور بوده که در برزیل اتفاق افتاده و طی آن استفاده از تلگرام در این کشور ممنوع شده است. بر اساس آمارهای سرف‌شارک، در میان شبکه‌های اجتماعی، فیس‌بوک بیشترین میزان محدودیت‌های اعمال شده از سوی کشورها را در اختیار دارد. بعد از آن جایگاه دوم به صورت مشترک در اختیار تلگرام، اینستاگرام و یوتیوب قرار دارد و جایگاه سوم هم به واتس‌اپ و توییتر اختصاص پیدا کرده است. تیک‌تاک اما به خاطر آنکه در سال 2023 تنها در یک کشور (اتیوپی) فیلتر شده، جایگاه چهارم را در اختیار دارد.

کارشناسان و تحلیلگران وب‌سایت معتبر سرف‌شارک اعلام کرده‌اند که اگرچه میزان محدودیت‌ها و سانسورهای اینترنتی اعمال شده در نیمه اول سال جاری میلادی نسبت به دوره مشابه در سال گذشته تا 31 درصد کاهش یافته، اما تعداد کشورهایی که این محدودیت‌ها را به‌کار بسته‌اند از 13 مورد به 14 مورد رسیده است. این گزاره به معنای آن است که در حقیقت مردم بیشتری تحت تاثیر سانسور اینترنت قرار گرفته‌اند و تعداد آنها از 08/ 2 میلیارد نفر در نیمه اول سال 2022 به 35/ 2 میلیارد نفر در نیمه اول سال جاری میلادی رسیده. آسیا با سهم 71 درصدی از محدودیت‌های اینترنتی در سال جاری میلادی، جایگاه اول را در اختیار دارد و بعد از آن به ترتیب آفریقا و اروپا قاره‌های بعدی در اعمال سانسور اینترنتی هستند.

جولان وی‌پی‌ان‌ها

گزارش‌های اخیر سرف‌شارک تاکید می‌کنند که تعداد محدودیت‌های اینترنتی اعمال شده در ایران از سال 2015 تا حالا به 41 مورد می‌رسد و به این ترتیب کشور ما جایگاه دوم سانسور اینترنت در قاره آسیا را به خودش اختصاص داده است. از میان این موارد، 30 مورد مربوط به اعتراضات، 3 مورد مربوط به انتخابات و 8 مورد مربوط به دیگر مسائل سیاسی بوده‌اند. به این ترتیب است که فیس‌بوک و توییتر از مه ‌سال 2009، یوتیوب از ژوئن سال 2009، تلگرام از آوریل سال 2018 و اینستاگرام و واتس‌اپ از سپتامبر سال 2022 در ایران فیلتر شده‌اند.

با این اوصاف تعجبی ندارد که حالا انواع وی‌پی‌ان و ابزارهای فیلترشکن به عضوی ثابت از تلفن‌های همراه و کامپیوترهای شخصی کاربران ایرانی تبدیل شده‌اند تا مسیر دسترسی آنها به شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های پرطرفدار جهانی را تسهیل کنند. اطلاعات منتشر شده روی رادار کلادفلر که سهم 70 درصدی از بازار CDN (شبکه تحویل محتوا) در ایران را در اختیار دارد، به خوبی نشان می‌دهد که میزان استفاده از وی‌پی‌ان و ابزارهای فیلترشکن در میان کاربران ایرانی تا چه اندازه بالاست. این آمار و اطلاعات که به صورت روزانه روی وب‌سایت کلادفلر در دسترس هستند، توزیع ترافیک اینترنت را به صورت لحظه‌ای نشان می‌دهند. طبق داده‌های منتشر شده روی رادار کلادفلر در حال حاضر نزدیک به 93 درصد (7/ 92 درصد) از ترافیک اینترنت ایران در اختیار بات‌ها قرار دارد که در واقع غیر قابل شناسایی و مربوط به اتصال به اینترنت از طریق انواع وی‌پی‌‌ان است. در مقابل تنها کمی بیشتر از 7درصد‌(3/ 7 درصد) از ترافیک اینترنت کشور مربوط به کاربران واقعی و اتصال به اینترنت بدون استفاده از وی‌پی‌ان است.

اگرچه میزان تقاضا برای خرید و استفاده از وی‌پی‌‌ان در دوره یک ماه و نیمه (از بیست‌ودوم سپتامبر تا سی‌ویکم اکتبر سال میلادی گذشته) به اوج خود رسید و از مرز 3هزار درصد هم گذشت، اما طبیعتا این میزان در حال حاضر رشدی ثابت دارد. این در حالی است که بر اساس بررسی‌های اخیر شرکت ابر دِراک، یکی از سرویس‌دهندگان داخلی CDN، میزان ترافیک بات‌ها در توزیع ارتباطات اینترنتی ایران در سال 1401 نسبت به سال پیش از آن رشد دو برابری داشته است که این موضوع نشان از رشد چشمگیر استفاده از وی‌پی‌‌ان در میان کاربران ایرانی در سال گذشته دارد. در این میان اما نکته مهمی که در گزارش اخیر ابر دِراک وجود دارد، مربوط به شکستن سد فیلترینگ به کمک مرورگرهای اینترنتی است. این گزارش نشان می‌دهد که اگرچه کروم، سافاری و سامسونگ، محبوب‌ترین مرورگرهای اینترنتی در میان کاربران ایرانی هستند، اما ظهور مرورگرهای go-http و okhttp در جایگاه‌های ششم و هشتم جالب توجه است؛ چون این مرورگرها مربوط به ابزارها و اپلیکیشن‌های فیلترشکن‌ها و وی‌پی‌ان هستند که در یک سال اخیر استفاده از آنها به‌شدت افزایش پیدا کرده است.

این گزارش همچنین به میزان پایداری شبکه اینترنت و پلتفرم‌های محبوب و پربازدید در میان کاربران ایرانی پرداخته که تا حد زیادی در نیمه دوم سال 1401 (آغاز سال 2023 میلادی) کاهش یافته است. ابر دراک اعلام کرده است که برای ارائه گزارشی از وضعیت Uptime اینترنت (گزارش اتصال اختلال و قطعی اینترنت)، وضعیت برقراری ارتباط پایداری پلتفرم‌های محبوب و پربازدید ایرانی (مراجع مانند گوگل، پلتفرم‌هایی مانند واتس‌اپ و اینستاگرام و...) از مبدا پاپ‌سایت‌های ابر دراک از مسیر سه گیت‌وی بین‌المللی اینترنت کشور به مقصد مراجع خارجی رصد شده است.

بر این اساس، مقایسه وضعیت ارتباطات با اینستاگرام، واتس‌اپ، گوکل و کلادفلر در ۶ ماه اول سال 1401 کم اختلال‌تر و در ۶ ماه دوم این سال با اختلال فراگیر همراه بوده است که این شرایط به اختلال‌ها و فیلترینگ گسترده‌ای باز می‌گردند که از نیمه دوم سال گذشته شروع شدند و هنوز هم ادامه دارند. طبق این گزارش در نیمه دوم سال ۱۴۰۱، قطعی‌های گسترده روی آدرس‌های IP کلادفلر به صورت پراکنده اتفاق افتاده‌اند که روی IPهای تصادفی و در بازه‌های مختلفی صورت می‌گرفت.  با این اوصاف رقم 64 درصدی استفاده کاربران ایرانی از فیلترشکن‌ها که در گزارش اخیر کمیسیون صنایع و معادن مجلس آمده، چندان هم دور از ذهن به نظر نمی‌رسد. این در حالی است که ظاهرا گزارش‌های مستقل مربوط به بعضی مراکز علمی، اعداد و ارقام بالاتری را هم نشان می‌دهند. جالب اینکه در همین گزارش مجلس اعلام شد که سهم پهنای باند ناشناس (ترافیکی که سیستم فیلترینگ قادر به تشخیص پروتکل آن نیست و مربوط به اتصال به اینترنت با استفاده از وی‌پی‌ان است) در شبکه بین‌الملل از ۵ درصد، حالا به ۲۵ درصد رسیده است تا با استناد به آن محمدجواد آذری جهرمی، وزیر ارتباطات دولت دوازدهم، هم سیاست فیلترینگ را شکست‌خورده اعلام کند.