کجای ایران می توانیم شهاب سنگ پیدا کنیم؟

برنامه‌ای با عنوان «روایت ۲۵۰ سنگ آسمانی» توسط مرکز نجوم ادیب اصفهان در کتابخانه مرکزی اصفهان برگزار شد. در ابتدای این برنامه حسن حاتمی، عکاس و پژوهشگر خورشید به بیان مطالبی درباره پیوند و ارتباط عمیق میان انسان و هستی پرداخت و در این باره گفت: وقتی انسان به طبیعت، کویر، یا به رودخانه می‌رود احساس می‌کند حال خوبی دارد، چرا که در این حالت ما به منشاء خودمان، یعنی جایی که جسم وجانمان با آنجا ارتباط و پیوند عمیقی دارد، نزدیک می‌شویم.

او با بیان اینکه تفاوت میان انسان با حیوانات و جانداران در بهره‌مندی از خردمندی، قوه تعقل و دانایی است، افزود: همیشه برای انسان این پرسش مطرح است که از کجا آمده و آمدنش بهر چیست. این خردمندی باعث می‌شود انسان درباره جهان پیرامون خود نیز بیشتر بیندیشد و در مورد منشاء برخی از پدیده‌ها مانند شهاب سنگ‌ها برای او پرسش‌هایی به وجود آید.

پیوند عمیق میان انسان و هستی
این پژوهشگر خورشید با بیان اینکه برخی از شهاب سنگ‌ها، تکه‌هایی از یک سیارک، تکه‌ای از کره ماه، سیاره مریخ یا شهاب واره هستند، درباره منشاء به وجود آمدن شهاب سنگ‌ها و عناصر سنگین در جهان هستی گفت: وقتی یک ستاره به پایان عمر خودش می‌رسد دچار انفجاری به نام «انفجار ابرنواختری» می‌شود. در گذشته تصور بر این بود که تمام عناصر عالم در ستاره‌ها و از انفجار ستاره‌های پرجرم به وجود می‌آیند، اما در نهایت بر اساس محاسبات و تجربیات مشخص شد که غالبا عناصر سنگین از برخورد ستاره‌های نوترونی با یکدیگر و انفجار ستاره‌های پرجرم به وجود آمده‌اند، همچنین درصد کمی از آن‌ها از برخورد ستاره نوترونی با سیاهچاله یا سیاهچاله با سیاهچاله به وجود می‌آیند و عناصر سنگینی مانند طلا، اورانیوم، ید و غیره را تشکیل می‌دهند. و در نهایت این عناصر به صورت شهاب واره به زمین برخورد کرده‌اند.

حاتمی ادامه داد: از این‌رو، احتمال دارد یدی که در غذای ما وجود دارد از بقایای برخورد دو ستاره نوترونی باشد. تمام آنچه که در بدن ما است، تمام گیاهان، جاندارن و هر آنچه که در جهان وجود دارد پیوند و ارتباطی عمیق با عناصر و جهان طبیعت دارند. از این‌رو، شناخت انسان، گیاه یا جانداران در گرو شناخت این عناصر و کیهان است. من معتقد هستم که زمین شناسان، منجم‌ترین منجمان روی زمین هستند. زیرا آن‌ها هستند که اوج تکامل این کیهان را به صورت عمیق و علمی بررسی می‌کنند.

در کجا شهاب سنگ پیدا کنیم؟
در ادامه برنامه، محمدعلی مکی زاده، پترولوژیست و عضو هیئت علمی دانشکده زمین شناسی دانشگاه اصفهان به ذکر مطالبی برای پیدا کردن شهاب سنگ در بیابان‌ها پرداخت و در این باره اظهار کرد: احتمال پیدا کردن شهاب سنگ‌ها در همه جای کره زمین از حیاط خانه شما گرفته تا پشت بام منزلتان یا در بیابان‌ها و دشت‌ها و قطب جنوب به یک اندازه است. البته پیدا کردن شهاب سنگ‌ها در کویرها، به خصوص کویرهای شنی و ماسه‌ای، به دلیل اینکه کویر مسطح است و پوشش گیاهی ندارد آسان تر است. علاوه بر این، احتمال خرد شدن شهاب سنگ هنگام فرود آمدن در کویر کمتر است و ممکن است آن‌ها میلیون‌ها سال به صورت دست نخورده باقی مانده باشند. به همین خاطر، دانشمندان بیشتر در کویرها به جستجوی شهاب سنگ‌ها می‌پردازند. همچنین، سرزمین‌های یخی و برفی نیز مکان مناسب دیگری برای پیدا کردن شهاب سنگ‌ها هستند.

ویژگی‌ها و شواهد صحرایی شهاب سنگ‌ها چیست؟
این عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان با بیان اینکه برخی از شهاب سنگ‌ها آهنی هستند، ادامه داد: یعنی این شهاب سنگ‌ها فلز آهن و نیکل دارند و شما می‌توانید با وجود یک آهن ربا با یک شهاب سنگ تست مغناطیسی انجام دهید. برای تشخیص آن‌ها می‌توان مقداری از سنگ‌ را پودر کرد و توسط آهن ربا امتحان کرد.

وی یادآور شد: برخی دیگر آکندریت‌ها هستند که البته ممکن است جذب مغناطیسی نداشته داشتند. علاوه بر این، شهاب سنگ‌ها یک پوسته سوخته دارند، البته نه تمام آن‌ها، بلکه آن‌هایی که بر روی زمین سالیان دراز سرگردان بوده‌اند، زیرا وقتی لایه‌های جو را رد می‌کنند با اصطکاک مواجه می‌شوند و سطح سنگ ذوب می‌شود و در نتیجه دچار ترک‌هایی می‌شود. ممکن است مواد حاصل از ذوب در سنگ هم نفوذ کند، اما این نفوذ یک تا دو میلی متر بیشتر نیست.

این زمین شناس درباره انواع ترک‌ها بر روی شهاب سنگ‌ها، خاطرنشان کرد: البته باید بدانیم که ترک‌ها بر روی شهاب سنگ‌ها انواع مختلفی دارند؛ برخی از ترک‌ها ریز و مویی هستند، مثل ترک‌هایی که بر روی ظروف قدیمی می‌بینیم.

وی ادامه داد: برخی از ترک‌ها به خاطر سرد شدن و انقباظی نیستند، بلکه به این خاطر است که وقتی سنگ به مرور زمان اکسید می‌شود تحت رطوبت جوی قرار می‌گیرد. اکسیداسیون باعث می‌شود سنگ افزایش حجم پیدا کند و سنگ بترکد یا ترک‌های عمیقی در آن ایجاد شود.

آذر موسایی؛ ملقب به «ملکه شهاب سنگ ایران»
مکی زاده به آذر موسایی، لقب «ملکه شهاب سنگ ایران» را اعطا کرد و در این باره گفت: احتمال اینکه چنین شهاب سنگ‌هایی پیدا کنید کم است، اما خانم آذر موسایی از کرمان نمونه‌ای از این شهاب سنگ را آورده‌اند که ظاهرا ۸ ماه پیش در کرمان و در مجاورت کویر لوت سقوط کرده. در واقع، ایشان ۲۵۷ شهاب سنگ را آورده‌اند که جا دارد ما به ایشان لقب «ملکه شهاب سنگ ایران» را بدهیم. هر کدام از شهاب سنگ‌هایی که خانم موسایی آورده‌اند می‌تواند یک کتاب بنیادی در زمینه مینرالوژی و پترولوژی باشد و در حال حاضر ما مشغول انجام تحقیقات گسترده بر روی آن‌ها هستیم.

او در مورد «شهاب سنگ اثر انگشتی»، گفت: حالتی دیگری از شهاب سنگ ‌وجود دارد که به آن «اثر انگشتی» می‌گویند، مثل زمانی که گلی در دست دارید و با انگشت بر روی فشار دهید، چنین حالتی بر روی سنگ وجود دارد.

شهاب سنگ‌هایی با عمر میلیون‌ها سال
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان در خصوص شهاب سنگ‌هایی با عمر میلیون‌ها سال اضافه کرد: شهاب سنگ‌هایی که پیدا می‌کنید ممکن است میلیون‌ها سال بر روی زمین سرگردان بوده‌اند و می‌بینید که رنگ آن‌ها قهوه‌ای سوخته است. زیرا به خاطر آهن و نیکلی که داخل شهاب سنگ وجود دارد، به مرور زمان اکسید صورت می‌گیرد و زنگ می‌زند و رنگ آن را قهوه‌ای تیره می‌کند.

یک مورد که ممکن است کم پیدا شود و اصلا شبیه به کندریت‌ها نیست، آکندریت‌ها هستند، این شهاب سنگ‌ها دارای حفره هستند و نیز بسیار گران قیمت هستند. سطح آن مانند یک لعاب سوخته است، بعضی مواقع حفره دارد و گاهی بر روی بخش شیشه‌ای سنگ خروجی گاز دیده می‌شود.

چگونه یک شهاب سنگ را تشخیص دهیم؟
این زمین شناس با بیان اینکه هر سنگی که جذب مغناطیسی داشته باشد از نظر ما مشکوک شناسایی‌ می‌شود، ادامه داد: چنین سنگ‌هایی باید در آزمایشگاه اسکن شوند و بیشتر بررسی شوند. برای تشخیص و مشاهدات بیشتر ما شهاب سنگ را برش می‌دهیم و از آن یک برش نازک به ضخامت ۳ صدم میلیمتر جدا می‌کنیم و بر روی لامپ میکروسکوپ قرار می‌دهیم تا بتوانیم با استفاده از دانش بلورشناسی نوری‌ (Optical Mineralogy) مینرال‌ها را شناسایی کنیم. زیرا شهاب سنگ‌ها به خصوص کندریت‌ها، کانی‌های ویژه‌ای دارند. این شهاب سنگ‌ها در واقع فسیل‌ترین سنگ‌ها در منظومه شمسی هستند. ما به آن‌ها نخاله‌های ساختمانی می‌گوییم، زیرا زمانی که منظومه شمسی تشکیل می‌شده، این کندریت‌ها وارد ساختار هیچ سیاره‌ای نشدند و به همین دلیل به صورت دست نخورده بین مریخ و مشتری مانده‌اند. بنابراین کانی شناسی آن‌ها بسیار ویژه است و بافت‌های متفاوتی دارند.

حدود بیست سال است که شهاب سنگ جمع آوری می‌کنم
در ادامه برنامه آذر موسایی، ملقب به «ملکه شهاب سنگ ایران» درباره تجربیات جمع آوری شهاب سنگ گفت: من بابت تاییدیه شهاب سنگ‌ها به جاهای مختلفی رفته‌ام، برای مثال برای تایید و بررسی آن‌ها در تهران هزینه بسیار سنگینی را از من طلب کردند که اصلا در توان من نبود. یک نفر آقای دکتر مکی زاده را به من معرفی کردند و در این دو سال ایشان بدون دریافت هیچ هزینه‌ای شهاب سنگ‌های من را بررسی کردند.

او انگیزه خود از جمع آوری شهاب سنگ‌ها را تنها علاقه شخصی عنوان کرد و ادامه داد: من تحصیلات مرتبط به شهاب سنگ‌ و نجوم ندارم، در زمینه صنایع دستی آموزشگاهی دارم و تنها علاقه شخصی‌ام باعث جمع آوری شهاب سنگ‌ها شد. نزدیک به بیست سال است که مشغول جمع آوری شهاب سنگ هستم. البته بگویم که در پنج سال اول سنگ پیدا می‌کردم اما شهاب سنگ نه! اولین شهاب سنگ را ۱۵ سال پیش پیدا کردم.

بیشترین شهاب سنگ‌ها را در مناطق ریگی پیدا کرده‌ام
موسایی، با بیان اینکه کرمان قطب شهاب سنگ ایران شناخته شده است، ادامه داد: غالبا ما نورهایی را به رنگ‌های سبز، زرد و سفید از آسمان به سمت زمین می‌بینیم، همیشه دنبال این نور رفته‌ایم و گشته‌ایم، اما متاسفانه شهاب سنگی پیدا نکرده‌ایم و ممکن است آن شهاب سنگ در جایی فرو رفته باشد. بیشترین شهاب سنگ‌هایی که من تاکنون پیدا کرده‌ام در قسمت‌ها و مناطق ریگی بوده است. زیرا وقتی سنگ سقوط می‌کند، به مرور زمان و با وزش باد ریگ‌ها جا به جا می شوند که گاهی این جابه جایی باعث پوشیده شدن سنگ‌ها می‌شود و گاهی باعث دیده شدنشان.

او در پایان گفت: جدید ترین شهاب سنگ را ۸ ماه پیش پیدا کردم. تا به حال شهاب سنگ‌هایم را نفروخته‌ام و چنین تصمیم نداشته‌ام، اما ممکن است برای کسانی که دوست دارند چنین سنگ‌هایی داشته باشند برخی از آن‌ها را بفروشم.