جهان در آستانه دیدن عکس تاریخی امضای توافق/ آیا مخالفان برجام در صورت احیای آن، می توانند آنرا به شکست بکشانند؟

صریح و تندترین واکنش به محمود احمدی‌بیغش، نماینده و عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس یازدهم باز‌می‌گردد که در مصاحبه‌ای گفت: «به اعتقاد بنده هیچ توافقی صورت نخواهد گرفت، نه برجام و نه غیر برجام. این را من از روز اول گفتم، ‌الان هم می‌گویم؛ زیرا هر دو طرف با هم اختلاف مبنایی دارند. آنها می‌خواهند ایران از اصول خود دست بردارد، ایران هم می‌خواهد آنها از مواضع استکباری‌شان دست بردارند». این نماینده مجلس افزود: «ایران به دلیل اینکه اصول بحقی دارد، نمی‌تواند از آنها دست بردارد. طرف مقابل چه آمریکا و چه اروپایی‌ها خوی استکباری دارند. آنها هم از مواضع استکباری‌شان کوتاه نمی‌آیند؛ بنابراین هیچ‌گاه توافقی صورت نخواهد گرفت».

بیغش در‌خصوص ادامه مذاکرات هم آب پاکی را ریخت و عنوان کرد: «به اعتقاد من مذاکرات هر سری، وقت تلف‌کردن است. البته ما به مقررات بین‌المللی پایبند هستیم و جلو می‌رویم، منتها طرف‌های مقابل ما هیچ‌گاه صداقت نداشتند، نخواهند داشت و اجازه نمی‌دهند این قصه به سرانجام برسد؛ چون آنها دست از زیاده‌خواهی برنمی‌دارند». در پایان این نماینده مجلس توپ شکست گفت‌وگوها را به زمین اروپا و آمریکا انداخت و بیان کرد: «طرف مقابل مقصر به نتیجه نرسیدن مذاکرات برجام است».

اگرچه نمی‌توان اظهارات و مواضع این نماینده فعلی مجلس را در‌خصوص برجام نادیده گرفت، به‌خصوص آنکه بیغش عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی است که وظیفه مستقیمش نظارت بر محتوای مذاکرات است، اما این احتمال نیز وجود دارد که مواضع این نماینده به دلیل اختلاف‌ها و نوعی انتقاد از عملکرد وزارت امور خارجه و تیم مذاکره‌کننده باشد؛ چراکه بهارستان‌نشین‌ها بر این باورند که دولت درخصوص مذاکرات وین، مجلس و نمایندگان را محرم نمی‌داند و از ارائه محتوای گفت‌وگوها خودداری می‌کند. اما گفته‌های بیغش چه سر انتقاد باشد یا خیر، برخی رسانه‌ها نیز همسو با این نظر نمانیده مجلس شائبه شکست تلاش‌های اروپا برای احیای برجام را مطرح کرده‌اند؛ چرا‌که به باور آنها پاسخ جمهوری اسلامی ایران احتمالا رضایت طرف‌های مقابل را برآورده نمی‌کند. بنابراین از دید این رسانه‌ها مذاکرات را احتمالا باید شکست‌خورده دانست.

پیرو آنچه گفته شد، نشریه پولیتیکو درباره پاسخ ایران به پیشنهاد اتحادیه اروپا برای احیای توافق هسته‌ای در گزارشی نوشت: «پاسخ ایران خواسته‌های بیشتری در زمینه تحقیقات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره منشأ ذرات مواد هسته‌ای که پیش‌تر کشف‌شده از سوی بازرسان آژانس در سال‌های گذشته در محل‌های مختلف مطرح نمی‌کند؛ چون تهران با این تحقیقات مخالفت کرده و اصرار دارد توافق هسته‌ای تنها در صورتی می‌تواند احیا شود که این تحقیق توسط آژانس برای همیشه مختومه اعلام شود».

همچنین در گزارش نشریه پولیتیکو ادعا شده است: «پاسخ ارائه‌شده نشان می‌دهد ایران می‌خواهد به مذاکره درباره برخی جنبه‌های متن پیش‌نویس موجود از توافق ادامه دهد و پاسخی نهایی به اینکه آیا توافق روی میز را می‌پذیرد یا نه، نداده است. با این وجود، پاسخ ایران بیش از حد مجادله‌آمیز و تند نبوده است». با این ادعای پولیتیکو احتمالا اختلاف‌نظر تهران با طرف‌های اروپایی و آمریکای بر سر نظارت آژانس و مسائل پادمانی کماکان ادمه یابد و برای احیای برجام چالش‌آفرین باشد.

‌آن‌گونه که مطرح است، تهران در دور اخیر مذاکرات وین خواهان آن بود که اختلاف‌های پادمانی، سؤالات و تحقیقات آژانس درباره برخی اماکن و مراکز هسته‌ای و مسائلی که می‌تواند به ابعاد PMD مربوط شود یا به آن دامن بزند مانند توافق سال 2015، با یک تضمین سیاسی و دیپلماتیک از جانب طرف اروپا و آمریکا برای همیشه مختومه شود و مهم‌تر اینکه تضمین مذکور در متن توافق گنجانده شود که به مخالفت طرف‌های مقابل منجر شد. البته در مقابل این ادعای پولیتیکو، خبرنگار همین نشریه به نقل از یک منبع عنوان کرد ظاهرا تهران در یک عقب‌نشینی دیگر از بحث پادمان هم صرف‌نظر کرده است، اما تأکید دارد که از این موضوع باید مطمئن شود. بنابراین به احتمال زیاد، ایران با پذیرفتن پیشنهاد مربوط به مسائل پادمانی کوشیده است تا مسئولیت شکست احتمالی توافق را متوجه آمریکا کند.

‌در همین راستا سیدجلال ساداتیان درباره چرایی برخی ادعاها و مواضع داخلی و خارجی برای احیانشدن برجام به گستردگی و حساسیت موضوع پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران اشاره دارد. سفیر پیشین ایران در انگلستان به «شرق» می‌گوید: «بی‌شک موضوعی مانند برجام که مهم‌ترین مسئله حال حاضر جمهوری اسلامی ایران در حوزه سیاسی، دیپلماتیک و حتی امنیتی است و از اولویت‌های دیپلماتیک اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها هم به شمار می‌رود، نمی‌تواند بدون چالش و پیچیدگی و به‌سادگی حل‌وفصل شود. به‌هر‌حال در یک طرف ایران قرار دارد، در طرف مقابل ایالات متحده آمریکا. همچنین سه کشور اروپایی آلمان، فرانسه و انگلستان و نیز چین و روسیه به همراه اتحادیه اروپا به‌عنوان هماهنگ‌کننده مذاکرات نیز حضور دارند.

در کنار آن شورای حکام، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و مهم‌تر از همه شورای امنیت ملی هم طرف‌هایی هستند که در این پرونده و مذاکرات دخیل‌اند. حضور این میزان از بازیگران متعدد و متنوع که دارای خاستگاه، انتظارات و منافع خاص خود هستند، رسیدن به توافق را آن‌هم به شکلی ساده تقریبا غیر‌ممکن می‌کند؛ کما‌اینکه در ۲۰ سال گذشته این مذاکرات از دولت خاتمی تا احمدی‌نژاد، روحانی و دولت فعلی رئیسی ادامه پیدا کرده است».

‌نماینده ادوار و عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس چهارم در ادامه اذعان دارد: «برخی مواضع رسانه‌ای و سیاسی داخلی و خارجی درخصوص پاسخ ایران به متن پیش‌نویس اتحادیه اروپا هم می‌‌تواند نزدیک به واقعیت باشد؛ چراکه احتمال آن هم وجود دارد که پاسخ ایران با مخالفت‌های طرف مقابل همراه شود؛ اما این مخالفت‌ها به گونه‌ای نیست که قابل حل‌وفصل نباشند؛ بنابراین احتمال برگزاری دور جدید مذاکرات در وین برای چانه‌زنی‌های آخر نیز وجود دارد».

‌کار تمام است؟

‌در مقابل فضای منفی و مطرح‌شدن ادعاها درخصوص شکست مذاکرات برخی اظهارنظرها حکایت از احتمال حصول توافق می‌دهد. در همین زمینه محمد مرندی از مشاوران تیم مذاکره‌کننده ایران، به شبکه الجزیره گفت: «از توافق دور نیستیم». مرندی پس از انجام گفت‌وگو با الجزیره در توییتی توضیح داد: «در الجزیره عربی عرض کردم که در پاسخ ارائه‌شده از سوی ایران، دغدغه‌ها نسبت به چند مسئله باقی‌مانده مطرح شده؛ ولی اینها مسائلی نیستند که غربی‌ها نتوانند حل کنند. به توافق نزدیک‌تر هستیم؛ ولی تا مشکلات باقی‌مانده حل‌وفصل نشوند، کار تمام نیست».

‌با اینکه به قول مرندی کار هنوز تمام نشده است؛ اما به ‌دنبال انتشار موافقت ضمنی و احتمالی ایران با احیای برجام شاهد واکنش مثبت بازار بودیم تا جایی که علاوه بر روند نزولی قیمت‌ها در حوزه ارز، سکه، طلا و خودرو، حتی بازار جهانی انرژی هم تحت تأثیر قرار گرفت و بهای نفت غرب تگزاس با ۵/۷ درصد کاهش، به ‌نزدیک ۸۷ دلار در هر بشکه رسید.

‌پیش از مرندی حسین امیر‌عبداللهیان هم احتمال توافق را دور نمی‌داند. وزیر امور خارجه ایران دوشنبه جاری در نشستی در جمع خبرنگاران گفت: «الان به‌صورت مشخص درمورد سه موضوع در حال تبادل پیام با طرف آمریکایی هستیم. به کشورهای مذاکره‌کننده به‌صراحت گفته‌ایم که اگر نظرات ما درمورد این سه موضوع که منطقی نیز هست، لحاظ شود، آمادگی داریم که وارد مرحله توافق شویم و جلسه جمع‌بندی با حضور وزیران امور خارجه در وین برگزار شود و سپس وارد مراحل بعدی کار شویم».

‌اما اینکه تا چه حد به توافق نزدیک شده‌ایم و آیا می‌توان گفت که دیگر برجام احیا شده است؟ سؤالاتی است که سیدجلال ساداتیان در پاسخ آنها به «شرق» می‌گوید: «در پرونده‌ای با این پیچیدگی و با حضور این میزان از بازیگران متعدد که دارای اهدافی حتی متضاد از همدیگر هستند، نمی‌توان از قطعیت برای حصول توافق گفت. باید دید که ظرفیت طرفین به‌خصوص تهران و واشنگتن برای بروز انعطاف و نرمش دیپلماتیک درخصوص پذیرش خواسته‌های همدیگر تا کجا خواهد بود؟ اگر شاهد این انعطاف و نرمش دیپلمات باشیم، حصول توافق چندان دور از دسترس نیست؛ اما تا آن زمان هر سناریویی امکان وقوع دارد؛ یعنی به همان اندازه که می‌توان به حصول توافق و احیای برجام چشم امید داشت، امکان شکست گفت‌وگوها نیز وجود دارد.

البته این دیپلمات پیشین کشور در ادامه خاطرنشان می‌کند: «حتی در صورت شکست مذاکرات هم نمی‌توان گفت که برجام و گفت‌وگوها به‌طور کامل از دستور کار طرفین خارج شده است؛ چراکه هم ایران، هم آمریکا و هم اروپایی‌ها به ادامه مذاکرات نیاز دارند». سفیر اسبق ایران در انگلستان به «شرق» می‌گوید: «تا اطلاع ثانوی واقعا نمی‌توان راه‌حل جایگزینی برای مذاکره و برجام داشت؛ راه‌حلی که برای همه طرف‌ها یک راه‌حل کم‌هزینه باشد. به‌همین‌دلیل در مقاطع مختلف مذاکرات ادامه پیدا کرده است؛ حتی بعد از اقدامات دونالد ترامپ و خروج آمریکا از برجام باز هم دوباره میز مذاکرات تشکیل شد که نشان می‌دهد همه طرف‌ها واقعا برنامه و نقشه جایگزینی برای گفت‌وگو و دیپلماسی ندارند».

‌موافقت ایران با متن اروپایی‌ها شامل چه مواردی است؟

‌شبکه الجزیره به نقل از یک مسئول اروپایی اعلام کرد که اتحادیه اروپا در‌حال بررسی پاسخ ایران به پیشنهاد این اتحادیه است. خبرگزاری فرانسه نیز اعلام کرد که اتحادیه اروپا در‌حال بررسی پاسخ ایران است. آن‌گونه که بلومبرگ گفته، قرار است که جواب نهایی اروپایی‌ها به پاسخ تهران تا پنجشنبه داده شود. اگرچه از جزئیات پاسخ ایران خبری در دست نیست‌ اما نشریه پولیتیکو درباره پاسخ ایران به پیشنهاد اتحادیه اروپا برای احیای توافق هسته‌ای در گزارشی نوشت: «طبق گفته یک مقام ارشد غربی، پاسخ ایران، شامگاه دوشنبه به وقت ایران از سوی اتحادیه اروپا دریافت شده است که بیشتر روی مسائل باقی‌مانده مرتبط با تحریم‌ها و تضمین‌ها بر سر تعاملات اقتصادی متمرکز است».

‌پیش‌تر از آن امیرعبداللهیان روز دوشنبه درباره جزئیات پاسخ ایران به متن اروپایی‌ها گفت بود: «در مذاکرات اخیر طرف آمریکایی در دو موضوع به‌صورت نسبی انعطاف‌هایی را به‌صورت شفاهی نشان داده است که باید مکتوب شود و تبدیل به متن شود و مسئله سوم موضوع تضمین‌هاست که باید آمریکایی‌ها انعطاف داشته باشند و با واقع‌بینی برخورد کنند و اگر ما چنین انعطافی را مشاهده کنیم، در روزهای آینده می‌توانیم به نقطه توافق برسیم. روزهای آینده روزهای مهمی برای توافق است. ما به‌صراحت به طرف‌های آمریکایی که پیام می‌دهند که در آستانه انتخابات میان‌دوره کنگره هستیم و مشکل بنزین داریم، گفته‌ایم که برای انجام قدم نهایی باید طرف آمریکایی از خود انعطاف نشان دهد.

ما در تمام مراحل مذاکرات آنجا که امکانش فراهم بود، از خود انعطاف نشان دادیم و طرف آمریکایی نیز این موضوع را می‌داند که ما تاکنون به چه میزان انعطاف نشان داده‌ایم. ما در مراحل مذاکرات بر موضوعاتی که می‌توانستیم، این انعطاف را نشان داده‌ایم و اکنون نوبت به انعطاف طرف آمریکایی است». البته روزنامه ایندیپندنت نوشت: «یک دیپلمات غربی به نقل از هیئت مذاکره‌کننده فرانسوی به ایندیپندنت فارسی گفته است ایران متن پیشنهادی اتحادیه اروپا درمورد احیای توافق هسته‌ای را به‌صورت مشروط می‌پذیرد. به این معنی که سیاست گام‌به‌گام لغو تحریم‌ها را در قبال بازگشت به تعهدات برجامی پیش خواهد گرفت».

‌سیدجلال ساداتیان درخصوص محورهای توافقات انجام‌شده می‌گوید: «ایران ظاهرا درخواست خود درباره خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی آمریکا را کنار گذاشته است. درباره تضمین ایران از دولت جو بایدن برای عدم خروج مجدد ایالات متحده از برجام هم به نظر می‌رسد که درخواستی وجود ندارد؛ بنابراین احتمال حصول توافق بیش از گذشته شده است، چون آن‌گونه که گفته می‌شود و اخبار و سخنان مقامات هم بر آن تأکید دارد، این است که تهران و واشنگتن توانسته‌اند درخصوص دو مسئله کلیدی یعنی لغو حداکثری تحریم‌های ایران و تضمین برای انتفاع هرچه بیشتر اقتصادی جمهوری اسلامی از برجام در صورت توافق احتمالی به نتیجه و تفاهم برسند. این مسئله شانس احیای برجام را تقویت می‌کند».

‌ساداتیان در ادامه به پاسخ ایران هم اشاره دارد و در این راستا می‌گوید: «از گفته‌های حسین امیرعبداللهیان در روز دوشنبه چنین برمی‌آید که سناریوی جدیدی برای اختلافات وجود دارد. چون به نظر می‌رسد آمریکا درخصوص لغو تحریم‌ها و مسائل پادمانی تضمین‌های شفاهی خود را به ایران داده است و اینجا تهران تنها روی مسئله سوم یعنی تضمین‌های حداکثری برای انتفاع بیشتر اقتصادی اختلاف‌نظر دارند و ایران به‌دنبال گرفتن امتیازات پررنگ‌تر است. اما محور اختلافات فعلی هرچه باشد مانند گذشته چندان جدی و عمیق نیست. این نشان می‌دهد اکنون نظر طرفین بیش از گذشته به هم نزدیک شده است».

‌نماینده ادوار و عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس چهارم در ادامه به «شرق» می‌گوید: «ایالات متحده آمریکا قبل‌تر از ایران توافق خود را با پیش‌نویس متن اروپایی‌ها اعلام کرده بود، حال اینکه مطرح می‌شود متن ادعایی توسط جوزپ بورل نوشته شده یا نه، چندان مهم نیست. بلکه مهم آن است اکنون تهران و واشنگتن توانسته‌اند بر مبنای همین متن روی برخی مسائل به تفاهم برسند. این تفاهم و اشتراک نظر ذیل این متن می‌تواند سنگ بنای احیای برجام باشد». سفیر پیشن کشورمان گریزی هم به مواضع ایران می‌زند و می‌گوید: «آن‌گونه محمد مرندی در گفت‌وگویی با الجزیره عنوان داشته اگرچه ایران ملاحظاتی درخصوص متن پیش‌نویس دارد و پاسخ خود را در این راستا به اروپایی‌ها ارسال کرده است، اما به نظر نمی‌رسد ملاحظات و انتظارات ایران به‌گونه‌ای باشد که تغییرات گسترده‌ای را در این متن ایجاد کند؛ بنا بر این احتمال، تأکید دارم احتمال برگزاری دور جدید مذاکرات وین برای نهایی‌کردن توافق بیش از پیش تقویت شده است».

‌تشدید گسل اصولگرایان در سایه احیای برجام

‌بعد از آنکه تهران رسما از ارسال پاسخ خود به متن پیشنهادی اروپایی‌ها پرده برداشت، جریان سیاسی و رسانه‌ای مخالف احیای برجام در داخل کشور با ادبیاتی متفاوت سعی در تبیین احتمال توافق داشت. در صدر همه روزنامه کیهان با هشدار به مسئولان نوشت:‌ «توافق بدون تضمین و لغو تحریم‌ها یعنی تکرار خسارت محض». این روزنامه که پیش‌تر چراغ سبز خود را به احیای توافق نشان داده بود، با تأیید مواضع دولت سیزدهم در مذاکرات برجام از مسئولان خواست همچنان بر مواضع انقلابی خود پافشاری کنند. دیگر رسانه‌های همسو نیز از «توافق در نوبت انعطاف آمریکا» تیتر زدند و نوشتند: «جدیدترین صحبت‌ها از جنس مذاکرات آمیزه‌ای از امکان توافق و تردید در آن و البته تهدید متقابل است، اگر آمریکا انعطاف نشان دهد، به نقطه توافق می‌رسیم، در غیر این صورت دنیا آخر نخواهد شد».

البته سایر روزنامه‌های این طیف تلاش داشتند توپ را در زمین طرف مقابل بیندازند و معتقد بودند با پاسخی که ایران دوشنبه‌شب به اروپا ارسال کرده اکنون توپ در زمین آمریکاست. این رسانه‌ها با استناد به سخنان امیرعبداللهیان تأکید داشتند ایران به اندازه کافی انعطاف نشان داده‌ و الان نوبت آمریکاست که انعطاف به خرج دهد. به موازات همین نگاه روزنامه دیگری نوشت: ‌«مذاکرات هسته‌ای برای بازگشت آمریکا به برجام به نقطه پایانی خود رسیده و حالا دولت بایدن باید نشان دهد اراده‌ای برای تصمیم‌گیری دارد یا خیر».

‌نکته حائز اهمیت آنجاست که برخلاف این دست رسانه‌ها که سعی دارند تغییر نگاهشان غیرعلنی و مستتر باشد، برخی در تلاش هستند به طیف همراه خود و جامعه القا کنند که کماکان بر سر گفته‌ها و مواضع پیشین خود مُصر هستند که مصداق بارز آن افرادی مانند مجتبی ذوالنوری است. این عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس یازدهم در واکنش اقدامش در مجلس دهم برای آتش‌زدن برجام گفت: «آتش‌زدن برجام به این دلیل بود که آقا فرموده بودند اگر آنها پاره کنند، ما آتش می‌زنیم، آقای ترامپ وقتی رفت بیرون یعنی پاره کرد آیا حرف رهبری باید زمین بماند؟! ما وظیفه داشتیم به‌عنوان سرباز نظام و ولایت، امر آقا را اجرائی کنیم، همین کار را هم کردیم. الان هم آن شرایط پیش بیاید باز همین کار را خواهم کرد و از هیچ حمله و انتقادی هم نگران نیستم». جالب اینجاست که بلافاصله می‌گوید: «بنده هم آن زمان که عراقچی به وین می‌رفت و هم الان به‌جد طرفدار مذاکره بوده و هستم، چون ما هزینه برجام را داده‌ایم، حالا آنها باید بدهی‌شان را به ما پس بدهند. با قطع مذاکره نه‌تنها بدهی‌شان به ما از بین می‌رود، بلکه ما محکوم می‌شویم که ایران نمی‌خواهد تن به مذاکره بدهد، بنابراین ما برای یک توافق قیمتی به مذاکره می‌رویم». این نماینده مجلس یادآور شد: «البته منظور از توافق قیمتی، توافقی است که منافع ملت ما را تأمین کند، نه توافق به هر قیمتی که به ضرر مردم باشد. چون توافق برای ما موضوعیت ندارد. نفع ملتمان برای ما موضوعیت دارد. ما می‌گوییم از شرایط فعلی حداقل یک درجه وضع مردم بهتر شود و به دنبال این موارد در مذاکرات دنبال این هستیم».

‌سیدجلال ساداتیان درباره واکنش جریان مخالف برجام می‌گوید: «مخالفان برجام، هم در آمریکا و هم در ایران باید اکنون دیگر خود را برای هضم این واقعیت آماده کنند که احتمال توافق بیش از گذشته است و با وجود تمام انتقادات، حملات و هجمه‌ها در دولت روحانی پاسخ‌گوی تمام آن تخریب‌هایی باشند که این میزان از هزینه‌های گسترده را به کشور تحمیل کرد. البته با رصد مواضع برخی مقامات، روزنامه‌ها و رسانه‌های این جریان به نظر می‌رسد سعی شده است بین توافق برجام در دولت روحانی و توافق کنونی یک تفاوت عمده قائل شوند و با این توجیه سعی کنند توافق احتمالی پیش‌رو را به شکلی جدای از برجام و توافق دولت روحانی در سال ۲۰۱۵ نشان دهند. این یک بازی سیاسی، رسانه‌ای و روانی است که قطعا نمی‌تواند مورد پذیرش جامعه و حتی خود طرفداران این جریان مخالف برجام باشد».

سفیر پیشین ایران در انگلستان در ادامه اذعان دارد: «اگر در‌نهایت توافق حاصل شود و برجام احیا شود، تضاد منافع و تعارض درونی میان جریان اصولگرا به اوج خواهد رسید، تا جایی که دولت رئیسی چه بخواهد و چه نخواهد بخشی از حامیان خود را به‌واسطه احیای برجام از دست خواهد داد». این دیپلمات اسبق کشور در ادامه نکته مهمی را هم یادآور می‌شود. ساداتیان می‌گوید: «حتی اگر در آینده مذاکرات به نتیجه برسد و توافق حاصل شود، باز هم با وجود همراهی نسبی با این توافق، جریان مخالف برجام از هیچ‌گونه تلاشی برای به‌شکست‌کشاندن آن دریغ نمی‌کنند؛ چراکه منافع کاسبان تحریم در نبود برجام و تداوم تحریم‌هاست».