تاریخچه سربازی اجباری در ایران و جهان؛ از رضاشاه تا ناپلئون بناپارت/ کدام کشور طولانی ترین سربازی را دارد؟

به گزارش خبر فوری، انتشار خبری مبنی بر دستور رهبر معظم انقلاب در رابطه با اصلاح قانون سربازی بسیاری را به تکاپو انداخته که در رابطه با ماهیت این اصلاحات کنجکاوی کرده و به بررسی آن بپردازند. از مدت ها پیش بحث هایی در رابطه با اصلاح قانون سربازی اجباری وجود داشت. کارشناسان معتقدند روش خدمت سربازان در پایگاه های نظامی کاملا اشتباه بوده و باعث کاهش بهره وری سربازان، تلف شدن عمرشان و به خصوص هزینۀ بی ثمر نهادهای نظامی و انتظامی می گردد. گروهی از لغو قانون سربازی اجباری و اجرای قانون سربازی حرفه ای سخن گفتند. عده ای دیگر مخالف این ایده بوده و هستند اما معتقدند قانون سربازی باید تغییر کرده و به روز شود. حالا باید دید در قانون اصلاح خدمت سربازی به کدام یک از بخش های این فرآیند توجه شده و کدام قسمت ها مورد بازبینی قرار می گیرند.

به مناسبت انتشار خبر مربوط به اصلاح قانون سربازی بد نیست مروری بر این پدیده و تاریخچه اش در دنیا و ایران داشته باشیم. خدمت وظیفه از چه زمانی اجباری شد و در کدام کشورها به اجرا درآمد؟

تاریخچه سربازی اجباری در جهان

طبق گفته بسیاری از مورخان، قانون سربازی اجباری به صورت امروزی آن، اولین بار در دوران ناپلئون بناپارت و در فرانسه به اجرا درآمد. ناپلئون معتقد بود با این سیستم، جوانان و نوجوانانی که وارد ارتش شده ‌اند، با نظم ارتشی عجین می ‌شوند و مفهوم «ملت» (nation) را شناخته و آن را به عنوان یک ارزش می ‌پذیرند و به این صورت بعد از مدتی، فرانسه پر از شهروندانی می ‌شود که نسبت به کشور خود تعصب داشته و حاضرند جان خود را در راه حفظ مرزهای آن بدهند. ناپلئون به این ترتیب آموزش و انسان سازی سربازان را به عنوان مهمترین مرحله تربیت دوران خدمت وظیفه شناخت و در واقع از طریق سربازی اجباری سعی کرد جامعه را به ارتش و ارتش را به جامعه متصل کند. او معتقد بود ارزشی به نام «ملت فرانسه» این دو رکن را به هم وصل می‌کند و شهروندان را تبدیل به سرباز و سربازان را تبدیل به شهروند می ‌نماید.

اگرچه قانون سربازی اجباری ناپلئون به علت اعتراض بسیاری از خانواده ها لغو شد اما در برخی کشورهای اروپایی دیگر اجرایی شد. این قانون آرام آرام در کشورهای توسعه یافته نظامی راه یافت و به خصوص در دوران جنگ جهانی اول و دوم به قانونی رایج در بین برخی کشورهای درگیر بدل شد.

قانون سربازی اجباری بعد از پایان جنگ جهانی دوم به تدریج از بین رفت. هر چه کشوری دورتر از تهدیدات نظامی بود، راحت تر و زودتر دست از این قانون شست. بعد از جنگ جهانی و با برقراری آرامش در اروپا، کشورهای قاره سبز شروع به لغو این قانون کردند. انگلیس یکی از اولین قدرت‌های نظامی اروپا بود که خدمت نظام وظیفه اجباری را در سال ۱۹۶۰ لغو کرد و آخرین سرباز وظیفه انگلیسی در سال ۱۹۶۳ خدمت خود را پایان داد. آلمان و فرانسه هم بعد از انگلیس شروع به لغو قانون سربازی اجباری کردند.

ایالات متحده آمریکا نیز در دوران جنگ ویتنام و بعد از اینکه با مخالفت شدید مردم مواجه شد، مجبور شد آرام آرام دست از این قانون بشوید.

با این حال، برخی کشورهای دیگر که در خطر جنگ با همسایگان خود هستند، همچنان قانون سربازی اجباری را اجرا می کنند. کشورهای شمال اروپا که در همسایگی روسیه هستند قانون سربازی اجباری دارند. روسیه خود به شدت این قانون را اجرا می کند. بیشتر کشورهای خاورمیانه و همچنین دو کشور کره جنوبی و شمالی سربازی اجباری دارند و چین هم که کشوری کمونیستی است به نحوی این قانون را اجرا می کند.

البته زمان سربازی اجباری در کشورهای مختلف متفاوت است. جوانان در اروپای شمالی کمتر از یک سال، در روسیه بین 2 الی 4 سال، در کره جنوبی 2 الی 2.5 سال و در کره شمالی حدود 11 سال به خدمت سربازی می روند. همچنین، در بسیاری از کشورها سربازی اجباری برای مردان و زنان اجباری است اما در برخی کشورها فقط پسران جوان باید به خدمت سربازی بروند.

تاریخچه سربازی اجباری در ایران

ایران تا زمان پهلوی، جز در زمان های محدودی از داشتن ارتش واحد محروم بود. معمولا سربازان هنگام وقوع جنگ از قبیله های مختلف و به صورت مزدور به ارتش الحاق می شدند و بعد از جنگ نیز به محل زندگی خود باز می گشتند. در عصر جدید ایران، شاه عباس اولین کسی بود که ارتشی دائمی به وجود آورد. او به جای اتکاء به قزلباشان، ارتشی واحد از سربازان گرج به وجود آورد. با این حال، شاه عباس هرگز به فکر قانون اجباری کردن سربازی نیفتاد. امیرکبیر و ناصرالدین شاه نیز تلاش هایی در رابطه با تنظیم قانون خدمت سربازی و نظم در ارتش ایران کردند اما این تلاش ها نیز به علت عدم نظارت و مخالفت مردم ابتر ماند.

قانون سربازی اجباری ابتدا در دوره رضا شاه پهلوی تصویب و اجراء شد. قانون ۳۲ ماده‌ای سربازی اجباری، در ۱۶ خرداد ۱۳۰۴ در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. بر پایهٔ بند اول این قانون، همه افراد ذکور بالای ۲۱ سال، می ‌بایست برای ۲ سال به سربازی می ‌رفتند. در آن دوران، چون یک میلیون نفر شرایط تعیین شده برای سربازی را داشتند و نیاز کشور ۱۰۰هزار نفر بود، قرار شد که از هر ۱۰ نفر فقط یک نفر به سربازی رود اما به ترتیب با افزایش ظرفیت پادگان ها، بر تعداد سربازان نیز افزوده شد.

در سال ۱۳۳۵ امور سربازگیری از حوزه اختیارات ارتش خارج و به وزارت کشور سپرده شد اما اجرای این قانون به علت عدم آمادگی وزارت کشور تا مهرماه سال ۱۳۴۱ به تعویق افتاد. این قانون تا زمان انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، دچار دگرگونی زیادی نشد و به همین منوال تدام یافت.

بعد از انقلاب اسلامی در سال 1357، قانون سربازی اجباری وارد قانون اساسی جدید شد. این خدمت در ایران تنها مختص پسران و مردان بالای ۱۸ سال با ملیت ایرانی، به‌جز مواردی که استثنا شده‌ اند، است. افراد مشمول باید ۲۴ ماه به سربازی اجباری بروند و دختران و زنان از سربازی اجباری کاملاً معاف هستند.

مشکلات قانون سربازی اجباری

قانون سربازی اجباری از همان ابتدا با مشکلات متعددی مواجه بود. بعد از پایان جنگ تحمیلی در سال 1368، در عمل ظرفیت های لازم برای خدمت سربازی از بین رفت. سربازان 2 سال از عمر خود را بدون هیچ فایده یا کارکردی تلف می کردند. در دهه 80 آرام آرام آموزش مهارت ها و حرفه های مختلف در پادگان ها اجباری شد. همچنین، بسیاری از نهادها شروع به جذب سربازان متخصص و به کارگیری آنان در زمینه های شغلی و تحصیلی مخصوص خود کردند اما این اقدامات هرگز مبنایی نشد و همچنان بسیاری از سربازان بدون کسب آموزش یا انجام یک کار مفید و هدفمند دو سال از عمر خود را در پادگان ها سپری کرده و می کنند.

این مشکل باعث شده بسیاری از سربازان علاقه ای به رفتن به خدمت نداشته باشند و حتی مسئولیت جرایم حاصل از فرار از خدمت را هم بپذیرند. دولت برای جبران این مساله، دو بار طرح خرید سربازی را اجرایی کرد؛ یک بار در دهه 70 و یک بار در دهه 90 . همچنین، قانون از طریق افزایش حقوق سربازان، معافیت سربازان متاهل، تنظیم قانون معافیت ها و... تلاش کرد جذب سربازان را بیشتر کند اما این اقدامات مثمر ثمر نبوده و هنوز تعداد زیادی از مشمولان وجود دارند که ترجیح می دهند قید سربازی رفتن را زده یا رفتن خود را به تعویق بیندازند. باید دید اصلاح قانون سربازی اجباری می تواند این نقص ها را جبران کند یا نه.