از کهن‌ترین نمونه جراحی تا قدیمی‌ترین اثر معرق کار/ در شهرسوخته چه می‌گذرد؟

سیستان و بلوچستان با جاذبه های فراوان تاریخی و طبیعی با آداب و رسوم متنوع و از همه مهمتر مردمانی خونگرم و مهمان نواز در تعطیلات نوروزی بهشتی برای گردشگران است. سفر نزد ایرانیان جایگاه خاصی دارد و دستورات دینی نیز به آن توصیه کرده است. پس چه بهتر که نوروز را که بزرگترین عید باستانی و سنتی ایرانیان محسوب می شود، در سرزمین اساطیری رستم دستان و شهر سوخته با دارا بودن نخستین تمدن های بشری سیر کنیم.

شهر سوخته نام بقایای دولت شهری باستانی در ایران است که در 56 کیلومتری زابل و در حاشیه جاده زابل - زاهدان در شرق ایران و در شمال سیستان و بلوچستان واقع شده است؛ این شهر روی آبرفت های مصب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون و در ساحل آن رودخانه و دریاچه بنا شده بود.
مطالعه و بررسی بقایای این شهر نشان دهنده سیر تحول علوم و فنون مختلف در فلات ایران است به طوری که باستان شناسی، جامعه شناسی، تجارت، بازرگانی و مبادلات بین المللی، تاریخ تحول ادیان در دوره های پیش از تاریخی و تاریخی، تاریخ شهر نشینی و شهرسازی، سیر تحول معماری، سیر تحول هنرها و فنون سنتی، تاریخ آغاز نگارش، تاریخ پزشکی و علوم وابسته، جانور شناسی، تغذیه، کشاورزی، دامداری، حشره شناسی، گیاه شناسی، زمین شناسی، فلزگری، جواهر سازی، بافندگی و خراطی تنها بخشی از فنون و هنرهای قابل مطالعه در بقایای شهر سوخته است.

آثار کهن ترین نمونه جراحی، کهن ترین نمونه پارچه های موجود، کهن ترین اثر معرق کاری و اخیرا پیدا شدن کهن ترین نمونه های زیره، گشنیز و پسته وحشی از جمله اطلاعات و داده های به دست آمده در شهر سوخته است.

بر مبنای یافته های باستان شناسان شهر سوخته 280 هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان می دهد که این شهر دارای پنج قسمت اساسی شامل بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر، بخش های مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان است که به صورت تپه های متوالی و چسبیده به هم واقع شده اند.

این شهر تاریخی و مهمترین محوطه دیرینه سیستان در کنار رود هیرمند و در بالاترین لبه شمال غربی دلتای قدیمی روی سلسله تپه های تراس رمرود و زمین های زراعی تراس نیمروز واقع شده که وجود آن در هزاره های چهارم و سوم پیش از میلاد مدیون رودخانه پرآب هیرمند بوده است.

120هکتار از گستره شهر سوخته دارای آثار و بقایای دیرینه است که گسترده ترین دوره آن مربوط به سال های میان 2500 تا 2800 پیش از میلاد بوده که گستره آن در این دوران به بیش از 80 هکتار رسیده است. توسعه شهر سوخته از نظر فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و صنعتی در یک دوره 400 ساله از زندگانی هزار ساله، آن را از شکل شهرک کوچک 15هکتاری خارج و سپس با گستره حدود 150 هکتاری تبدیل به یکی از بزرگ ترین شهرهای دوران مفرغ خاورمیانه کرده که شهرهای محدودی چون انشان یا تپه ملیان در فارس، اور در بین النهرین، شوش در دشت خوزیان و سرانجام موهنجو دارو در دشت سند قابل مقایسه با آن بوده اند، گستره شهر قابل تقسیم به سه بخش اصلی و سه بخش فرعی است.

شهر سوخته در پنج هزار سال قبل منطقه ای سبز و خرم با پوشش گیاهی متنوع و بسیار مطلوب بوده و درختان بید مجنون، افرا و سپیدار فراوانی در آنجا وجود داشته است.

دریاچه هامون در سه هزار و 200 سال قبل از میلاد دریاچه ای بزرگ و پرآب بوده و چندین رودخانه دائمی مانند هیرمند آن را تغذیه می کرده به طوریکه در کاوش های بدست آمده در اطراف شهرسوخته بستر نهرها و آبراه های گوناگونی پیدا شده که می توان گمان برد به مزارع کشاورزی آن شهر آب می رساندند.

شهر سوخته دارای تشکیلات مرتب و منظمی بوده است. آثار باقیمانده در آن نشان دهنده اینست که این شهر در هزاره سوم پیش از میلاد دارای نظام مرتب و منظم آبرسانی و تخلیه فاضلاب بوده و دانش پزشکی (یا جادوگری علمی) در آن به حدی پیشرفته بوده که پزشکان شهر نه تنها از علومی چون شکسته بندی آگاه بودند بلکه به اجرای اعمال شگفت انگیزی چون جراحی جمجمه نیز دست می زدند.

** کشف نخستین چشم مصنوعی جهان در شهر سوخته
برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی با پیشینه چهار هزار و 800 سال کشف شد، این چشم مصنوعی متعلق به زنی 25 تا 30 ساله در یکی از گورهای شهر سوخته مدفون شده و بر روی جمجمه او قرار داشته است.
چشم مصنوعی یافت شده در چشم چپ این زن کار گذاشته شده و با وجود گذشت زمان هنوز سالم مانده است. جنس این چشم مصنوعی به طور کامل مشخص نشده اما به نظر می رسد در ساخت آن از قیر طبیعی مخلوط به نوعی چربی جانوری استفاده شده است.

بر روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگ های داخل چشم توسط مفتول های طلایی به قطر کمتر از نیم میلی متری طراحی شده و مردمک این چشم نیز در وسط طراحی شده و تعدادی خطوط موازی که تقریبا یک لوزی را تشکیل می دهند پیرامون مردمک دیده می شود.

سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: مطالعات نخستین نشان می دهد که این چشم مربوط به چشم چپ زن تنومند مدفون در قبر شماره 6 هزار و 705 بوده است.

سید منصور سید سجادی بیان کرد: بر اساس بررسی ها، زیر تاق ابروی این زن آثار آبسه دیده می شود و به علت تماس طولانی مدت بخش زیرین چشم مصنوعی با پلک چشم آثار ارگانیکی پلک چشم نیز در روی این چشم مصنوعی مشهود است.

وی بیان کرد: بررسی های انسان شناسانه نشان داده که به احتمال بسیار زیاد این زن بین 25 تا 30 سال سن داشته و دو رگه (سیاه و سفید) بوده است.
سجادی بیان کرد: ظرف های سفالی، مهرهای تزیینی، کیسه چرمی و یک آینه مفرغی در این قبر پیدا شده است.

**کشف نخستین جراحی مغز جهان در شهر سوخته
یکی از شگفت انگیزترین یافته های این شهر باستانی، پیدا شدن نشانه های کهن ترین جراحی مغز در آن است. جمجمه ای از دختر 12 یا 13 ساله در این شهر باستانی کشف شده که در چهار هزار و 800 سال قبل پزشکان این منطقه برای درمان بیماری هیدروسفالی (جمع شدن مایع در جمجمه) بخشی از استخوان جمجمه او را برداشته و جراحی کردند و این دختر بچه نیز مدت ها بعد از این عمل زنده مانده است. اسکلت کامل این دختر بچه پیدا شده و چهره او نیز توسط اندام شناسان دیرینه شناس باز سازی شده است.

** کشف خط کش پنج هزار ساله در شهر سوخته
خط کش ساخته شده از چوب آبنوس در کاوش های باستان شناسی شهر سوخته کشف شده است.
سرپرست گروه باستان شناسی شهر سوخته گفت: این خط کش به طول 10 سانتی متر با دقت نیم میلی متری از جنس آبنوس است؛ کشف این وسیله نشانگر این است که ساکنان این شهر باستانی پیشرفت های زیادی در زمینه علم ریاضیات داشته اند.

** کشف نخستین پویانمایی (انیمیشن) جهان در شهر سوخته
باستان شناسان هنگام کاوش در گور پنج هزار ساله جامی را یافتند که نقش یک بُز و یک درخت روی آن دیده می شد، آن ها پس از بررسی این شی دریافتند نقش روی جام بر خلاف دیگر آثار به دست آمده از محوطه های تاریخی شهر سوخته، تکراری هدفمند دارد، به گونه ای که حرکت یک بُز به سوی درخت را نشان می دهد. هنرمندی که جام سفالین را بوم نقاشی خود قرار داده، توانسته است در پنج حرکت، بزی را طراحی کند که به سمت درخت حرکت و از برگ آن تغذیه می کند.

باستان شناسان با نزدیک کردن این تصاویر به یکدیگر موفق شدند نمونه ای از تصویری متحرک را در قالب فیلم 20 ثانیه ای به دست آورند. بز از جمله حیواناتی است که در رسیدن به ارتفاعات ماهر است و می تواند با حرکت جهشی به سمت بالا بجهد که هنرمند نقاش شهر سوخته با دقت و زبردستی موفق شد جهش این بز را به تصویر بکشد. این جام که از آن برای نوشیدن استفاده می شده 10 سانتی متر ارتفاع دارد و بر یک پایه استوار شده است.

سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته گفت: تاکنون در دوره های قبل از تاریخ چنین تصویری دیده نشده و این تصویر برای نخستین بار در شهر سوخته یافت شده است.

سید منصور سید سجادی ادامه داد: در بسیاری از ظروف شکل هایی به چشم می خورد که تنها تکرار هستند و حرکتی در آنها دیده نمی شود اما تحقیقات ما نشان داده است که این نقش، قدیمی ترین ایده مردمان باستان برای ارائه «تصویر متحرک» و به تعبیر امروزی «انیمیشن» است.

** اشیای دیگر شهر سوخته
از دیگر اشیای مهم از میان هزاران شی یافت شده، می توان از سفال با امضای سفال گر بر روی آن، چکش، سوزن، سنجاق سر زنانه، شهرک های مسکونی و ساختمان های همگانی هم چون آپارتمان و نیز بذر خربزه، حبوبات، ماهی خشک کرده، برنج، زیره، کوره های سفالگری، کوره های ذوب فلزات، دکمه، تبر، بندکفش، قلاب، شانه سر، طناب، سبد، گل مو، قاب های چوبی، کفش و کمربند نام برد که هر کدام از آنها داستانی دارد بسان هفت گنج.
در سی و هشتمین اجلاس یونسکو در تاریخ 22 ژوئن 2014 مطابق با 1 تیر 1393 شهر سوخته به عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شد. این محوطه باستانی هفدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست یونسکو است که با برخورداری از قدمت 5000 ساله به عنوان یکی از پیشرفته ترین شهرهای باستانی دنیا شناخته می شود.

منبع: باشگاه خبرنگاران

1980