گاز در سراشیبی سقوط

ترکیه بزرگ‌ترین میدان گازی تاریخ خود را در قلب دریای سیاه کشف کرده و عراق نیز از افزایش سطح تولید گاز خبر داده و در مرز خودکفایی قرار دارد. اگر بدانیم که این ۲ کشور واردکنندگان مهم گاز ایران هستند، احتمالا متوجه شده‌ایم که موضوعی نگران‌کننده برای صادرات گاز ایران در جریان است. آن هم در شرایطی که با وجود تحریم فروش نفت، صادرات گاز یک برگ برنده جایگزین برای اقتصاد انرژی کشور محسوب می‌شده است.

ظرفیت گازی ایران

ایران دومین دارنده منابع گاز دنیا است و با دارا بودن سهم ۱۸ درصدی از ذخایر گاز جهان، ۱.۵درصدی از بازار جهانی صادرات گاز و همچنین موقعیت استراتژیک مناسب، به گفته بسیاری از کارشناسان، به صورت بالقوه می‌تواند با صادرات گاز به کشورهای متقاضی، به هاب انرژی منطقه تبدیل شد. عمده صادرات گاز طبیعی از کشور، مربوط به صادرات گاز به کشورهای همسایه ترکیه، ارمنستان و آذربایجان است. پس از قطع صادرات گاز ایران به روسیه، ترکیه به عنوان بزرگ‌ترین مشتری گاز طبیعی ایران در نظر گرفته شد، تا جایی که صادرات ایران به ترکیه، حدود ۹۰ درصد حجم صادرات گاز ایران است. در کنار ترکیه، دو مشتری دیگر، ارمنستان و جمهوری آذربایجان و عراق هستند.

چند ماه پیش بود که فراز گزارش داد که صادرات روزانه ۲۰۰ میلیون مترمکعب گاز در برنامه ششم توسعه هدف‌گذاری شده است که البته اولویت بازار با کشور‌های همسایه است. قرارداد با کشور‌های همسایه گاهی در قالب قرارداد‌های درازمدت، گاهی در قالب قرارداد‌های کوتاه‌مدت سوآپ و بعضاً در قالب تهاتر برق و گاز امضا شده است. اما به باور بسیاری از آگاهان حوزه انرژی رقابت بر سر ارزان‌فروشی گاز موجب شده است ایران پس از سال‌ها آزمون و خطا همچنان نتواند صادرات گاز را جایگزین مناسبی برای نفت بداند

با همه این اوصاف، بسیاری از ناظران داخلی و خارجی اقتصاد می‌گویند ایران می‌تواند به جای نفت بر صادرات گاز تمرکز کند. شاید جا افتادن این پیشنهاد برای اقتصاد وابسته به نفت ایران سخت و شاید هم غیرممکن باشد، اما به نظر می‌رسد اقتصادی که در توسعه صادرات غیرنفتی‌اش کارنامه قابل قبولی ندارد و به قولی «تک‌محصولی» است، برای خلاصی از تهدید تحریم نفت، چاره‌ای جز پناه بردن به بازار صادراتی گاز ندارد. هرچند حتی با وجود این تصمیم، شاید سال‌ها زمان نیاز است تا ایران بتواند سهم ازدست‌رفته خود را در بازار صادراتی گاز به دست آورد. حالا ترکیه و عراق، نشانه‌هایی نگران کننده برای کاهش حجم بازار صادراتی ایران است.

ترکیه و کشف میدان گازی

خبر کشف بزرگ‌ترین میدان گازی تاریخ ترکیه در قلب دریای سیاه را چند روز پیش، رجب طیب اردوغان، رییس جمهوری این کشور اعلام کرد.

«نخستین نتیجه کشف این میدان گازی، بی نیاز شدن ترکیه از واردات گاز است و از این رو احتمالا این کشور دیگر قرارداد جدیدی در این زمینه با ایران نخواهد بست.» این گفته‌های یک عضو هیئت نمایندگان اتاق بازرگانی تهران درباره خبر تازه اردوغان بوده است.

اما ۱۱ خرداد ماه سال گذشته بود که روزنامه جوان گزارش داد که بر اساس آمار منتشر شده توسط دولت ترکیه، از نگاهی به روند مصرف گاز ترکیه نشان می‌دهد این کشور در سال گذشته بیش از ۵۵ میلیارد متر مکعب گاز مصرف کرده است. این‌ در حالی است که این کشور در سال ۲۰۰۸ میلادی کمتر از ۳۷ میلیارد مترمکعب گاز مصرف می‌کرده است و جهش وارداتی آن نشان می‌دهد ترک‌ها برنامه ویژه‌ای برای گاز دارند. این کشور در سال ۱۹۹۵ میلادی کمترین میزان واردات خود را داشته است، کمتر از ۷ میلیارد متر مکعب. به طور مشخص، استراتژی اصلی آنکارا برای واردات گاز، از دو سیاست پیروی می‌کند: کاهش میزان خرید گاز طبیعی از طریق خط لوله و انعطاف‌پذیری در میزان خرید و تنوع بخشی به بازار.

اما وقتی پای این دو مسیر تازه باز شود، فروشندگان سنتی گاز طبیعی از طریق خط لوله، دچار چالشی جدی می‌شوند. علاوه بر این موضوع، صادرات گاز ایران به ترکیه همواره با مشکلات عدیده‌‌ای روبه­ رو بوده، قیمت و کیفیت گاز وارداتی بارها مورد مناقشه طرفین بوده است. عدم تداوم جریان گاز در ماه‌های سرد سال نیز، خود بهانه‌ای شده تا این کشور ایران را به عنوان تامین کننده‌ای مطمئن قبول نداشته باشد. حالا که ترکیه طی چندسال گذشته تلاش کرده با افزایش واردات گاز از سایر مبادی وارداتی وابستگی خود به گاز ایران را کاهش دهد، چالشی جدید پیش روی صادرات ایران، ایجاد شده است.

اردیبهشت امسال بود که جواد سلیمانپور، کارشناس حوزه گاز به مهر گفت: «حجم واردات گاز ترکیه از ایران کاهش داشته است علت این کاهش نیز، کاهش میزان واردات گاز ترکیه به طور کلی است.» به گفته او، واردات گاز ترکیه، ال ان جی و خط لوله ترک استریم همگی در غرب این کشور هستند در حالی که منبع تأمین گاز ترکیه در شرق آن، ایران و آذربایجان هستند. تا پیش از این، ایران نقش مهمی در تأمین گاز غرب ترکیه داشت.

اما پرده آخر این اتحاد گازی میان ترکیه و آذربایجان، چند ماه پیش رقم خورد. به گزارش انتخاب در جریان سفر روز سه‌شنبه ۶ اسفند رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهوری ترکیه به باکو دو تفاهمنامه میان آذربایجان و ترکیه امضا شد که بر اساس آن یک خط لوله گازی و یک خط آهن میان ترکیه و جمهوری خودمختار نخجوان احداث خواهد شد. بر اساس این گزارش، آذربایجان سعی دارد با صادرات گاز به نخجوان جای ایران را در این کشور بگیرد.

ماجرای توافق گازی ایران و ترکیه اما به سال ۷۴ باز می‌گردد. به گزارش فارس یکی از قراردادهای گازی ایران با کشور ترکیه است که تا سال 1405 اعتبار دارد. طبق این قرارداد ایران سالانه ۸ میلیارد متر مکعب گاز به ترکیه صادر خواهد کرد. علی رغم صرفه اقتصادی این قرارداد و اهمیت سیاسی-اقتصادی آن برای ایران؛ اما طی سال‌های گذشته تلاشی برای تداوم و یا افزایش صادرات گاز به این کشور برای سال‌های بعد از 1405 صورت نگرفته است. این در حالی است که ترکیه عزمی جدی برای رهایی از وابستگی به گاز ایران داشته و در این راستا اقدامات موثری انجام داده است.

رویگردانی تدریجی عراق و رد پای آمریکا

روز گذشته بود که حمیدرضا صالحی، عضو هیئت نمایندگان اتاق بازرگانی تهران در گفت و گو با ایسنا، هشدار داده بود که «با بیان اینکه فعلا عاملی حضور ایران در بازار عراق را تهدید نمی‌کند، اما با توجه به تحریم‌ها و محدودیت‌های اقتصادی ایران از یک سو، اهداف بلندمدت کشورهایی مانند ترکیه از سوی دیگر، به نظر در آینده باید نگران این روند باشیم.»

هنوز ۲۴ ساعت از این هشدار نگذشته بود که احسان اسماعیل، وزیر نفت عراق اعلام کرد عراق رسیدن ظرفیت تولید نفت به هفت میلیون بشکه در روز در مقایسه با پنج میلیون بشکه در روز فعلی و توقف مشعل سوزی و واردات سوخت از ایران تا سال ۲۰۲۵ را هدف گرفته است. وزیر نفت عراق به شبکه تلویزیونی دولتی شبکه رسانه عراق گفت: این کشور در حال افزایش ظرفیت صادرات نفت خود از سطح فعلی بیش از سه میلیون بشکه در روز به شش میلیون بشکه در روز است. عراق که دومین تولیدکننده بزرگ نفت عضو اوپک است، حدود ۸۰ درصد از همه پروژه های گاز را برای کمک به کاهش مشعل سوزی و توقف واردات از تهران به اجرا گذاشته است.

اما ماجرا به آن‌جا باز می‌گشت که این بزرگ‌ترین پروژه گازی عراق خواهد بود که به دلیل کمبود فاینانس به تاخیر افتاده است و در ابتدا ۳۰۰ میلیون فوت مکعب در روز گاز تولید خواهد کرد و در نهایت به ظرفیت تولید یک میلیارد فوت مکعب در روز خواهد رسید که قادر به تولید ۱.۲ گیگاوات برق خواهد بود. در راستای قراردادهای هشت میلیارد دلاری امضا شده در جریان سفر هفته گذشته مصطفی الکاظمی، نخست وزیر عراق به واشنگتن، شرکت هانی ول و وزارت نفت عراق توافق کردند توسعه پروژه گاز "ار رتاوی" را پیش ببرند. طبق بیانیه وزارت انرژی آمریکا، این پروژه عراق را قادر خواهد ساخت به جمع آوری، فرآوری و استفاده از منابع گازی خود و تامین تقاضای انرژی داخلی بپردازند.

بر اساس گزارش‌ها همچنین عراق از سوی آمریکا تحت فشار قرار گرفته تا وابستگی به واردات برق و گاز ایران که برای جبران کمبود برق و مشعل سوزی به آن نیاز دارد را قطع کند. از سوی دیگر پایبندی این کشور به توافق کاهش تولید اوپک پلاس هم باعث شده تولیدش محدود شود.

پیش از این در اردیبهشت ۹۹ مدیر دیسپچینگ شرکت ملی گاز ایران با بیان اینکه صادرات گاز به ترکیه همچنان قطع است، گفت: با این حال ایران روزانه ۳۲ میلیون متر مکعب گاز به عراق صادر می‌کند. مهدی جمشیدی دانا حجم صادرات گاز ایران به عراق در روز را ۳۲ میلیون متر مکعب اعلام کرد و گفت: روزانه ۱۹۰ میلیون متر مکعب گاز نیز به نیروگاه ها تحویل می شود.

حالا با خبر امروز وزیر عراقی، ظاهرا باید نگران همین حجم از صادرات به این کشور در آینده‌ای نزدیک بود.

چه باید کرد؟

مرکز پژوهش‌های مجلس، چندی پیش با انتشار گزارشی با عنوان «چشم‌انداز بازارهای جهانی انرژی در افق 2040، فرصت‌ها و تهدیدات پیش روی ایران» به بررسی جایگاه ایران در آینده ایران پرداخته است. طبق این گزارش نتایج جدیدترین مطالعه انجام شده از چشم‌انداز بازارهای انرژی جهان که آژانس بین‌المللی انرژی در سال 2019 منتشر کرده است، دربرگیرنده نکات مهم و قابل تأملی از دورنمای بازار جهانی انرژی در افق 2040 است. یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهد تا افق 2040 ، سهم انرژی‌های تجدیدپذیر، گاز طبیعی، انرژی هسته‌ای و برق آبی از سبد انرژی جهان افزایش و سهم نفت و زغال‌سنگ کاهش می‌یابد.

طبق یافته‌های این بررسی، چین، ایران، آرژانتین و الجزایر مهمترین تولیدکنندگان گاز طبیعی به ترتیب در آسیا پاسفیک، خاورمیانه، آمریکای جنوبی و آفریقا خواهند بود. ایران که هم‌اکنون سومین تولیدکننده گاز پس از ایالات متحده است، در افق 2040 با یک پله تنزل، پس از چین در جایگاه چهارمین تولیدکننده گاز جهان خواهد بود. با این وجود به دلیل رشد مصرف داخلی ناشی از ناکارایی و شدت انرژی زیاد، از وضعیت نامطلوبی در صادرات گاز طبیعی برخوردار خواهد بود.

این گزارش تاکید می‌کند که رشد قابل توجه تقاضای گاز جهان با مرکزیت جنوب و شرق آسیا و حوزه خاورمیانه، افزایش نیاز به واردات گاز در کشورهای همسایه ایران نظیر امارات، کویت، پاکستان، رشد تولید گاز ترکمنستان و آذربایجان و امکان انتقال گاز مازاد تولیدی به بازارهای منطقه از طریق ایران، فرصت‌های طلایی هستند که در صورت اتخاذ راهبردهای صحیح و کارآمد به افزایش سهم ایران از تجارت گاز جهان خواهد انجامید.

پیش از این نیز محمد‌علی خطیبی، نماینده سابق ایران در اوپک به فراز گفته بود که ایمنی و درآمدزایی از محل فروش گاز بسیار بیشتر از نفت است. با این وصف و با توجه به منابع غنی گازی که در ایران وجود دارد، عقل سالم می‌گوید باید صادرات گاز را جدی بگیریم.

با این حال، بسیاری معتقدند که فرصت‌هایی که یکی پشت سر دیگری از دست رفتن حجم بازار صادراتی گاز ایران را هدف گرفته است، زیر سایه انفعال تکنولوژیک و دیپلماسی کشور، اوضاع را نگران کننده کرده است.

منبع: فراز

70