گزارشی از ظرفیت‌ های خوزستان در دولت دکتر مصدق/ «خوزستان انبار گندم خاورمیانه»!

ظرفیت‌هایی که به زعم او تا پیش از ملی شدن صنعت نفت به خاطر روند استعماری شرکت نفت ایران و انگلیس از آن عمدا بهره‌برداری نمی‌شد، و حالا یعنی در زمان نوشتن این مقاله که دست استعمار انگلیس از جنوب ایران کوتاه شده می‌توان از آن بهره برد. آن‌چه نویسنده در این مطلب بیش‌تر بر آن تاکید می‌کند، بستر مناسب این استان برای کشاورزی است به طوری که به عقیده‌ی او می‌تواند به انبار گندم خاورمیانه تبدیل شود، نگاهی که نتایج‌ زیان‌بارش امروز بیش از هر زمان دیگری در پیش دیدگان‌مان است. مقاله‌ی ۶۹ سال پیش تهران مصور را در پی می‌خوانید:

سرزمین خوزستان یا «دره نیل ایران» از زرخیزترین نقاط خاورمیانه است، در هر وجب از این سرزمین گنج‌های گران‌بهایی در سینه‌ی خاک نهفته است. اگر به خوزستان از لحاظ کشاورزی توجه شود آذوقه‌ی تمام کشورهای خاورمیانه را می‌تواند تامین کند و در حکم «انبار گندم و آذوقه‌ ایران» به شمار خواهد رفت ولی متاسفانه سیاست استعماری ۵۰ساله‌ی شرکت سابق نمی‌گذاشت در خوزستان زراعت و آبادی بشود، زیرا در این صورت شرکت سابق نمی‌توانست کارگر گرسنه را روزی ۱۵ تا ۳۰ ریال استخدام کند، به علاوه لرد کرزن در ۵۰ سال قبل هنگامی که کشورهای خاورمیانه را بازدید کرد و به انگلستان بازگشت برنامه‌ای برای استثمار و استعمار ملل خاورمیانه و آسیا تنظیم کرد و به دست کارگردانان «داونینگ استریت» لندن داد، در این برنامه کرزن تاکید کرده همیشه «ایرانی را گرسنه و اعراب را سیر نگهدارند زیرا اگر اولی سیر و دومی گرسنه شد، انقلاب خواهند کرد و بساط استعمار را سرنگون خواهند ساخت» عمال شرکت سابق این برنامه را با شدت بسیار اجرا کردند به طوری که عشایر چادرنشین خوزستانی که در ده کیلومتری محل سکونت آن‌ها رود عظیم کارون در جریان است، آب تلخ و شور از درون چاه‌ها می‌نوشد و با ابتدایی‌ترین وسایل کشاورزی به کشت و زرع مشغول است، به علاوه تمام آذوقه و مواد خوراکی خوزستان حتی تربچه و سبزی خوردن از استان‌های مجاور آن تامین می‌شود.

سه بار زراعت در عرض سال

صرف نظر از سوابق تاریخی خوزستان و سدهای عظیمی که در دوران مجد و عظمت ایران برای آبیاری این نقطه‌ی زرخیز ساخته شده، در ۱۳۰۰ هجری قبل از این‌که اولین چاه نفت در «چیاسرخ» حفر شود در این استان ۷۳ شهر آباد و مهم وجود داشته است، در زمان هخامنشی‌ها و ساسانی‌ها مالیات سالیه‌ی این استان ۵۰ میلیون درهم طلا بود در زمان حکومت خلفای راشدین بالغ بر ۳ میلیون اشرفی از مردم این ناحیه مالیات وصول می‌شد.

می‌گویند در سر سفره‌ی حکام و نمایندگان خلفای عباسی در اهواز هر شب هزار اشرفی طلا از طرف مامورین خلیفه مالیات وصول می‌شد، جمع‌آوری این مبلغ بهترین دلیل عمران و آبادی این سرزمین بوده است، در ازمنه‌ی قدیم محصولات عمده‌ای این استان نیشکر، نیل، گندم، پنبه، برنج، خرما و حبوبات بوده، ولی به تدریج در اثر شکسته شدن سدها و کم شدن آب زراعت این ناحیه‌ محدود به گندم و خرما شد، متخصصین کشاورزی می‌گویند با کمترین وسیله‌ی زراعت می‌توان از ۲۹ هزار کیلومتر مربع اراضی خوزستان حداکثر استفاده را کرد، و به واسطه‌ی آب و هوای مخصوص این استان می‌توان در عرض سال از اراضی کنار کارون سه دفعه بهره‌برداری کرد.

پنبه و نیشکر

خوزستان استعداد زیادی برای تهیه‌ی پنبه و نیشکر دارد، این دو رقم کالا در این روزها که دنیا به آن احتیاج دارد، اگر در خوزستان زراعت شود سالیانه درآمد ارزی حاصله از آن با مقدار ارزی که از نفت به دست می‌آید رقابت خواهد کرد در حال حاضر در سراسر خوزستان در ۵ هزار هکتار زمین پنبه زراعت می‌شود، در حالی که زمین‌های این استان استعداد کشت تا ۴۰۰ هزار هکتار پنبه را دارد. کشت نیشکر هم در سراسر خوزستان میسر است، اگر نیشکر در خوزستان کاشته شود، علاوه بر چندین هزار تنی که ممکن است صادر شود کارخانه‌های قندسازی ایران نیز از آن استفاده خواهد کرد، زیرا فعلا کارخانه‌های مزبور فقط در ۶ ماهی که چغندر در ایران کاشته می‌شود کار می‌کنند به همین سبب کارخانه‌های ما نمی‌توانند بیش از سی هزار تن قند مصرفی کشور را تامین کنند و برای بقیه‌ی مصرف سالیانه ۱۱۰ هزار تن قند و شکر است باید میلیون‌ها ارز به مصرف برسد به طوری که مطلعین اظهار می‌دارند تمام اراضی خوزستان مستعد کشت نیشکر است، زیرا زمین‌های شوره‌زار نیست، و زمستان هم هوای این ناحیه به قدر کافی معتدل است و ساقه‌ی نیشکر برای جوانه زدن سال بعد ضایع نمی‌شود، بنابراین احتیاج به کشت مجدد ندارد، نیشکر بیش از سایر محصولات آب لازم دارد و با فراوانی آب کارون و سایر رودخانه‌های خوزستان از این حیث جای هیچ‌گونه نگرانی نیست.

پنج رود بزرگ

در خوزستان پنج رود بزرگ و مهم جاری‌ست: ۱- «کارون» که از بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین رودخانه‌های ایران محسوب می‌شود؛ رود کارون و متفرعات آن، آبِ برف‌های جبال «زاگرس» را گرفته پس از طی ارتفاعات جنوبی لرستان، وارد زردکوه بختیاری شده و به شمال شوشتر می‌رسد، در شمال شوشتر دو قسمت می‌شود: یکی به نام «گرگر» و دیگری «چهاردانگه». کارون پس از عبور از بندر قیر و اهواز از یک فرسخی خرمشهر به دو قسمت می‌شود و بعد به شط‌العرب [اروندرود] می‌ریزد، ۲- «کرخه» پس از کارون بزرگ‌ترین رود خوزستان است، این رود پس از عبور از خرم‌آباد و دزفول، در مقابل «قلعه‌قاسم» داخل خاک خوزستان می‌شود و در محل «پل» به نام کرخه نامیده می‌شود، ۳- «جراحی» که از کوه کهکیلویه سرچشمه می‌گیرد و پس از مشروب کردن رامهرمز، خلف‌آباد به طرف فلاحیه و سایر مرداب‌ها سرازیر می‌گردد، ۴- رود «شاهپور» که بین کارون و کرخه واقع شده و کوچک‌ترین رودخانه‌ی اهواز است و به طوری که گفته می‌شود ۸ هزار هکتار اراضی طرفین آن قابل کشت و زرع است، ۵- رود «توبرج» که از کبیرکوه سرچشمه می‌گیرد و در «دهلران» و «موسیان» وارد خاک عراق می‌شود.

تقسیم اراضی مزروعی

در سال ۱۳۲۷ پس از آن‌که مصباح فاطمی استاندار خوزستان عوض شد، و به جای او بهرامی رفت، اولین اقدام استاندار جدید تقسیم اراضی مزروعی، و تاسیس شرکت‌های کشاورزی و دامپروری بود، قبل از بهرامی چندین هزار هکتار زمین بین متنفذین تهران تقسیم شده بود که صاحبان زمین‌ها تا امروز کوچک‌ترین قدمی برای کشت و زرع در اراضی مزبور برنداشتند، در نتیجه اخیرا قرار شد که هیاتی از تهران به خوزستان برود تا در مورد اراضی مزبور مطالعات لازم را بکند، این هیات ماموریت دارد پس از رسیدن به محل تعهدات صاحبان اراضی را منطبق با پیمان‌هایی که دولت از سال ۱۳۲۷ با آن‌ها منعقد کرده مورد بررسی قرار دهند، و در صورتی که متعهدین در اراضی تحویلی خود هیچ‌یک از تعهداتی را که کرده‌اند انجام نداده باشند، پیمان‌های منعقده را فسخ و اراضی مورد پیمان را از آن‌ها پس بگیرند و برای تقسیم مجدد بین کسانی که صلاحیت آباد کردن آن‌ها را دارند اقدام کنند، و در صورتی که متعهدین فقط قسمتی از تعهدات خویش را انجام داده باشند، در صورتی که کمیسیون تشخیص دهد که با دادن مهلت به متعهد، قادر به انجام بقیه‌ی تعهدات خود خواهد بود، با اعطای مهلت بیش‌تری موافقت کند، دکتر مصدق در این خصوص دستور داده است که به هیچ وجه به کسانی که در تهران سکونت دارند و تاکنون اراضی واگذاری را آباد نکرده‌اند زمین داده نشود، و اراضی مزبور را فقط به کسانی بدهند که در عمران و آبادی خوزستان سهیم هستند، دولت در نظر دارد برنامه‌ی «اقتصاد بدون نفت» را ابتدا در خوزستان جدا به مرحله‌ی عمل بگذارد، تا اولا اراضی پراستعداد خوزستان آباد شود و ثانیا با صدور خواربار از کشور مقداری ارز مورد نیاز به دست آید، ثالثا کارگران بی‌کار تاسیسات نفت هم بدین وسیله مشغول کار شوند.

کشاورزی زرکان

تنها کسی که در خوزستان موفق شد اراضی واگذاری دولت را به نحو موثری آباد کند، نصرالله آذری است، آذری ۸ ماه قبل پس از آن‌که ۲۵۰۰ هکتار از اراضی دولتی به او داده شد، اقدام به تاسیس شرکت سهامی کشاورزی زرخیز زرکان خوزستان کرد و بعد چندین ماشین زراعتی از قبیل تراکتور، کامبین و غیره تهیه نمود، سپس اقدام به ساختمان‌های مورد نیاز نمود، از جمله دفتری برای شرکت ساخت، بعد قلعه‌ی بزرگی که قادر است ۲۵ خانوار را در خود جای دهد بنا کرد، در این قلعه تمام وسایل زندگی برای زارعین و احشام آن‌ها تامین شده است هنگامی که کارهای مقدماتی تمام شد، اراضی واگذاری را نقشه‌برداری کرد و طبق اصل فنی تمام اراضی را به قطعات پنجاه هکتاری تقسیم کرد، آن‌گاه چهار دستگاه موتور تلمبه‌ی آب به قدرت ۷۶ اسب که هر یک از آن‌ها ۱۶ اینچ آب از کارون می‌گیرد، برای آبیاری اراضی مزبور خریداری کرد، چون از رود کارون تا محل اراضی می‌بایستی آب را به وسیله‌ی لوله‌های آهنی عبور داد، ابتدا به شرکت ملی نفت مراجعه کرد و تقاضای کمک نمود، ولی شرکت ملی نفت طبق اظهار آذری به عللی از فروش لوله خودداری کرد، آذری ناچار به وسیله‌ی ورقه‌ی آهن لوله‌هایی ساخت و آب کارون را به اراضی زراعتی که سطح آن بالاتر از رود کارون است رسانید، ولی تمام این عملیات به اضافه‌ی کشت به وسیله‌ی ماشین‌های کشاورزی در مدت پنج ماه صورت گرفت، به طوری که روزی که اعلیحضرت همایونی به خوزستان تشریف‌فرما شدند ۲۵۰۰ هکتار از اراضی زرکان سبز و خرم بود. آذری در این باره می‌گوید: «وقتی خبر تشریف‌فرمایی شاهنشاه را به خوزستان شنیدم، آرزو کردم ایشان به اراضی زرکان تشریف‌فرما شوند و فعالیت پنج‌ماهه‌ی مرا از نزدیک ببینند. گرچه تصور این امر هم برایم مشکل بود، ولی همین که در جلوی طاق نصرت زرکان از حضور شاهنشاه استدعا کردم که با تشریف‌فرمایی خود زارعین و کارکنان زرکان را تشویق و سرافراز و سربلند فرمایند، اعلیحضرت شاه و علیاحضرت ملکه با روی گشاده استدعای مرا پذیرفتند. وقتی شاهنشاه یکی از موتورهای قوی آب شرکت را بازدید فرمودند، چند لحظه به فکر فرو رفتند و سپس فرمودند از دیدن این همه پیشرفت در مدتی کوتاه مسرور و خوش‌وقت شدم، چطور شما در این مدت کوتاه این‌جا را آباد کرده‌اید؟ به عرض رسانیدم که در سایه‌ی توجهات شاهنشاه تمام خطه‌ی خوزستان در مدت کوتاهی سرسبز و خرم خواهد شد، به شرطی که مردم تصمیم به کار و عمل بگیرند. سپس شاهنشاه و ملکه تمام قسمت‌های شرکت را بازدید کردند و از این‌که با زحمات زیاد، از ورقه‌های آهن به جای لوله‌های آهنی که میلیون‌ها متر آن در انبارهای شرکت ملی نفت روی هم انباشته شده، استفاده به عمل آمده است اظهار تعجب کردند.»

شرکت زرکان هم‌اکنون مشغول بنای ساختمان‌های زیر است:

۱- قلعه‌ی بزرگ دویست خانواری جهت زارعین ۲- ساختمان یک مریض‌خانه‌ی کوچک ۳- ساختن یک باب دبستان ۴- یک استخر بزرگ به طول ۱۲ و عرض شش متر ۵- ساختمان یک جاده‌ی دور اراضی واگذارشده که ۲۵ کیلومتر آن به پایان رسیده، ۶- نهر خاکی به طول ۴ هزار متر و عرض ۱۲ متر و ارتفاع ۳ متر برای مسلط بودن آب به کلیه‌ی اراضی فوق ۷- اسفالت جاده‌ی مسجدسلیمان تا موتورخانه‌ی زرکان.

این نمونه‌ای از فعالیت‌ یکی از افراد علاقه‌مند به آبادی و عمران کشور است امیدواریم که نظیر این اقدامات عمرانی به وسیله‌ی افراد وطن‌دوست هرچه زودتر انجام باید و سرزمین زرخیز خوزستان به صورت آبادترین و پربرکت‌ترین ناحیه‌ی شرق میانه درآید.

منبع: انتخاب

38