کوله بران هیزم؛ از رنج مردم تا مرگ جنگل
کهگیلویه و بویراحمد، گیلان، چهارمحال و بختیاری، اصفهان، آذربایجان غربی و مناطقی از اردبیل استان‌هایی هستند که بیشترین میزان کوله‌بری هیزم در آنها دیده می‌شود.
زمستان امسال هم در حال فرارسیدن است و مسئله تامین انرژی گرمایشی در بسیاری از مناطق کشور که نه دسترسی به گاز طبیعی دارند و نه منبع انرژی دیگری مانند انرژی خورشیدی، حل نشده است؛ مشکلی که سال‌هاست به‌ویژه برای ساکنان حاشیه جنگل‌های زاگرس و البرز، پدیده‌ای به نام کوله‌بری هیزم ایجاد کرده. کوله‌بری گرچه همیشه با نام مرزنشینان و جابه‌جایی کالا از آن سوی مرز به این سو گره خورده، اما حمل هیزم بر شانه‌های زنان، کودکان و نوجوانان مناطقی که چوب، بهترین، ارزان‌ترین و همچنین در دسترس‌ترین وسیله برای تامین گرمایشان در زمستان است، رنجی کمتر از حمل بار در گرده کوله‌بران کالا ندارد. کهگیلویه و بویراحمد، گیلان، چهارمحال و بختیاری، اصفهان، آذربایجان غربی و مناطقی از اردبیل استان‌هایی هستند که بیشترین میزان کوله‌بری هیزم در آنها دیده می‌شود.
زیلایی و مرگ بلوط‌ها
منطقه زیلایی در کهگیلویه و بویراحمد یکی از مناطقی در کشور است که بیشترین قطع درخت‌ها به قصد برداشت هیزم را داراست؛ مسئله‌ای که بلوط‌های زاگرس را در فصل پاییز و زمستان با خطر مرگ هر روزه مواجه کرده است.
گازرسانی به روستاهای محروم زیلایی در نیمه دوم سال ۹۸به مناقصه رفت و قرار بر اجرای این طرح با ۵۰میلیارد تومان اعتبار بود که با تأخیر در اجرا و به دلیل افزایش قیمت‌ها امکان اجرای طرح با این اعتبار مقدور نبود. اکنون یک بار دیگر برای اجرای این طرح ۱۰۰میلیارد تومان اعتبار منظور شده است. موضوع نبود گاز در کنار دسترسی اندک به آب آشامیدنی، بیکاری و درآمد اندک حاصل از کار دامپروری روستاهای زیلایی را با مهاجرت گسترده‌ای به شهرها روبه‌رو کرده است.
حسن فقط ۱۵ سال دارد. پدرش دو سال است برای سرایداری برجی در تهران به سفارش یکی از فامیل‌ها به پایتخت رفته و حسن، فرزند ارشد خانواده بسیاری از مسئولیت‌ها را به دوش دارد. اما شانه‌های حسن نه فقط زیر بار روانی مسئولیت خانواده در غیاب پدر که زیر تل هیزم‌هایی که برای پخت‌وپز و گرما از جنگل‌ها به خانه می‌آورد هم درد می‌کند.
او می‌گوید: ما سهمیه نفت و کپسول گاز داریم اما این سهمیه کفاف مصرف خانواده را نمی‌دهد. از طرفی هزینه‌اش هم برایمان گران تمام می‌شود. درآمد پدرم آن قدر زیاد نیست و ما باید برای خیلی چیزها صرفه‌جویی کنیم. مثلا یک سال قبل که یخچال‌مان خراب شد پدرم گوشی تلفنش را فروخت تا پول تعمیر یخچال را بدهد.
حسن درباره سختی این کار هم می‌گوید: هر روز هیزم جمع نمی‌کنیم. شاید هفته‌ای یک بار یا ۱۰ روز یک بار. برای روزهای برفی هم ذخیره می‌کنیم. یعنی هر دفعه چند بار بیشتر از نیاز آن موقع‌مان هیزم می‌آورم.
حسن همه‌چیز را با خنده تعریف می‌کند و می‌گوید که قرار است تا چند سال آینده گازکشی کنند تا اوضاع کمی بهتر شود.
موحد، زغال‌فروش و هیزم‌فروش ۲۸ سال دارد و می‌گوید: از سال‌ها پیش قرار بود برای ما گازکشی کنند اما هنوز این کار را نکرده‌اند. هیزم‌فروشی درآمد زیادی ندارد و مشتری آن بیشتر آدم‌های مسن هستند که خودشان نمی‌توانند برای جمع‌آوری هیزم بروند. خانواده‌هایی که نوجوان دارند، مسئولیت جمع کردن هیزم با آنان است.
او می‌افزاید: به ما می‌گویند مجرم اما نمی‌گویند اگر این کار را نکنیم چه کنیم. مگر ما خودمان خوشمان می‌آید به جان جنگل بیفتیم؟ چاره‌ای نیست و دام‌هایمان را هم باید به جنگل ببریم و هیزم‌مان را هم باید از جنگل جمع کنیم. نانمان را هم باید از همین جنگل فراهم کنیم. می‌گویند بلوط‌های جنگل را جمع نکنید. خب پس خودمان و دام‌هایمان از گرسنگی بمیریم؟
موحد ادامه می‌دهد: دو سال است که زیلایی بخش شده. گفتند با بخش شدن امکانات می‌آید، اما نیامد و گاز هم به ما نمی‌رسد.
پنل خورشیدی به جای هیزم
مدیرعامل شرکت توزیع گاز کهگیلویه‌وبویراحمد سال گذشته در نشستی خبری وعده داده بود که تا نیمه سال ۱۴۰۰ این استان با تکمیل طرح‌های گازرسانی به استانی سبز تبدیل خواهد شد که قطع و سوزاندن درختان به منظور مصارف پخت‌وپز و گرما در آن از بین خواهد رفت اما او هم‌اکنون محقق نشدن آن را به نبود اعتبار نسبت می‌دهد. رحمان خادم می‌گوید: متأسفانه بنا به مشکلات اعتباری گازرسانی در ۵۸ روستای دهستان زیلایی هنوز بر زمین مانده است اما خوشبختانه ۷۵درصد از مناطق روستایی استان از نعمت گاز برخوردار هستند.
او با بیان این که گازرسانی به زیلایی برای چهارمین بار به مناقصه رفته است، می‌افزاید: علت تأخیر در انجام این پروژه مشخص‌نشدن پیمانکار است اما همه مشخصات طرح روشن است و گازرسانی به دهستان زیلایی از چهارمحال و بختیاری انجام خواهد شد.
به گفته خادم، گازرسانی به دهستان زیلایی یک بار پیش‌تر به پیمانکار واگذار شده است اما پیمانکار به دلیل افزایش قیمت‌ها از اجرای طرح انصراف داده.
برداشت هیزم از جنگل‌های بلوط کهگیلویه و بویراحمد در حالی رقم می‌خورد که این استان تجربه موفق مهار استفاده از هیزم و بوته درباره عشایر را داشته است. مدیر کل امور عشایری کهگیلویه و بویراحمد می‌گوید: ۵۰۰ پنل خورشیدی در میان خانوارهای عشایری توزیع شده است تا علاوه بر قطع برداشت هیزم و بوته از جنگل در مصرف نفت سفید هم صرفه‌جویی شود.
فضل‌الله آذرفرد می‌افزاید: البته نفت هم به شکل مرتب توزیع می‌شود. امکانات بسیار بیشتر شده است و شاید فقط حدود دو تا سه درصد از عشایر ما هنوز از هیزم هم استفاده کنند.
گیلان و سالانه هفت هکتار جنگل‌خواری
قطع گسترده درختان جنگل‌های گیلان نیز با از بین بردن سالانه هفت هکتار از جنگل‌های گیلان و به طور خاص در شهرستان‌های شفت، سیاهکل، رودبار و تالش موضوع را به شورای حفظ حقوق بیت‌المال استان کشانید. فعال اجتماعی و از خبرنگاران محلی این استان می‌گوید: در کنار قاچاق چوب که برای فروش به کارخانه‌ها و کارگاه‌های تولید محصولات چوبی انجام می‌شود، متأسفانه با کوله‌بران هیزم در استان نیز به عنوان قاچاقچی برخورد می‌شود. در حالی که بیشتر این افراد، محلی روستاها هستند یا هیزم و چوب را برای مصرف خود و فروش زغال استفاده می‌کنند. چاره این موضوع نیز در دادگاهی‌کردن مردم نیست بلکه باید موضوع اشتغال و تامین سوخت مورد نیاز آنها حل شود.
فرشته رضایی توضیح می‌دهد که بنا به اعلام شرکت پخش فراورده‌های نفتی گیلان سال گذشته ۲۴ میلیون لیتر نفت در میان خانواده‌های ساکن مناطق محروم از گاز طبیعی و مناطق صعب‌العبور استان توزیع شد، اما با وجود این، قطع درختان در این استان ۴۰درصد افزایش داشته است که البته سهم کوله‌بران هیزم آن چندان زیاد نیست اما همه آنان در زمره قاچاقچیان چوب قرار می‌گیرند.
لیلا، اهل روستای صعب‌العبور دِگاسر رودبار که از سهمیه نفت سفید برای گرمایش استفاده می‌کند اما به نمونه‌ای از راه حل استفاده از پنل خورشیدی در کانکس کلاس درس این روستا اشاره می‌کند. او در کنار این تجربه موفق اما توضیح می‌دهد: معمولا نفت را برای والورها و علاءالدین‌ها نگه‌می‌داریم زیرا در روزها و شب‌های سرد مجبوریم از چند چراغ نفتی استفاده کنیم. شرکت توزیع نفت سهمیه مشخصی برای ما معین می‌کند و سرمای شدید ناگهانی و برف را لحاظ نمی‌کند. ما از خدایمان است که گاز داشته باشیم یا باتری خورشیدی تا دیگر دست خود و فرزندانمان از شدت جمع کردن هیزم و بوته پینه نبندد.
***
با وجود نبود اعداد تفکیکی از پدیده کوله‌بری هیزم در استان‌های کشور بنا بر گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی تا پایان سال ۹۷ بیش از یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر در سراسر کشور در کنار استفاده از سوخت یارانه‌ای گاز مایع و نفت سفید از هیزم و بوته نیز برای گرما در فصل پاییز و زمستان استفاده می‌کنند؛ مسئله‌ای که علاوه بر تخریب و آسیب به مناطق جنگلی کشور، ابتلا به بیماری‌های تنفسی ناشی از تنفس دوده را در میان این گروه افزایش داده است. همچنین ایمنی اندک استفاده از وسایل گرمایشی نفتی و هیزمی، سالانه حوادث بغرنج زیادی در سراسر کشور به‌ویژه روستاها ایجاد می‌کند. نمونه موفق استفاده از پنل‌های خورشیدی علاوه بر عشایر کهگیلویه و بویراحمد، فریدون‌شهر اصفهان، روستاهای صعب‌العبور خلخال، برخی روستاهای گنبد کاووس در استان گلستان و همچنین روستاهای سیستان و بلوچستان است که امتحان خود را با نمره قبولی پس داده‌اند و می‌توانند گزینه‌ای قابل اعتنا بر برداشته شدن چالش سوخت هیزم و بوته باشد؛ چالشی که هم رنج مردم را همراه دارد و هم مرگ جنگل‌ها را.
هرچی سنگه برای پای لنگه.خداکنه ادم لنگ نشه.