نظام رانتی پاشنه آشیل مطبوعات/ آمریکا ۴ روزنامه سراسری دارد ایران ۱۷۱ روزنامه

علیرضا خانی، درباره ی اقدام معاونت مطبوعاتی برای رتبه بندی کیفی روزنامه ها و تخصیص امتیازات بر اساس جایگاه هر روزنامه گفت: شاید خیلی ها بتوانند جایگاه روزنامه های مطرح را حدس بزنند. اما اگر ۲۰ روزنامه مهم را کنار بگذارید، بقیه ناشناخته اند.  

۱۷۱ روزنامه سراسری که اغلب وجود خارجی ندارند!

وی درباره ی ماهیت این اقدام با بیان اینکه اصل این اقدام خوب، لازم و ضروری است، یادآور شد: متاسفانه در ایران کمیت روزنامه های سراسری با بقیه کشورهای دنیا قابل قیاس نیستند؛ به عنوان مثال در آمریکا با آن طول و عرض و جغرافیا و ۵۰ ایالت، ۴ روزنامه سراسری وجود دارد اما در ایران ۱۷۱ روزنامه سراسری وجود دارد که اغلب وجود خارجی ندارند، صرفا یک پرینتی در می آورند که یارانه ای دریافت کنند! بنابراین تکلیف اینها باید مشخص شود. علت آن هم نظام رانتی بوده است، یعنی اینکه شما وقتی موفق می شدی امتیاز روزنامه بگیری، اتوماتیک دولت به شما یارانه و وام و آگهی دولتی می داده است. خوب مشخص است که با این شرایط کسانی تحریص می شوند که از مواهب دولتی بهره ببرند. زمانی یکی از معاونان مطبوعاتی ارشاد گفت در مجلس یک نماینده شهرستانی از من پرسید چرا سهمیه کاغذ روزنامه مرا نداده اید، گفتم اسم روزنامه تان چیست؟ هر چه فکر کرد یادش نیامد! این گواه آشکاری از نظام رانتی است.

خانی که مدرس دروس روزنامه نگاری و علوم اجتماعی است، در پاسخ به این پرسش که برخی اعتبار این کمیته را زیر سوال برده اند، گفت: اساسا در کار ارزیابی کیفی و کمی، که یک پژوهش محسوب می شود وقتی از «اعتبار» صحبت می کنیم باید بدانیم که دقیقا از چه چیزی حرف می زنیم. این که اگر مدیر روزنامه ای دید که جایگاه روزنامه اش در حدی که ادعا می کند یا می پندارد نیست، بنابراین ساده ترین کار را زیر سوال بردن اعتبار کمیته بداند، یک کنش غیرعلمی و عوامانه است.

سنجیدن اعتبار واقعی رسانه های خلق الساعه   

وی در همین زمینه ادامه داد: فرض کنید یک خبرگزاری خلق الساعه به وجود بیاید که کسی آن را نمی شناسد و بعد ادعا کند از خبرگزاری های مطرح ـ مثلا ایسنا ـ هم معروف تر و هم معتبرتر و هم مورد استنادتر است. در این شرایط باید ابزاری وجود داشته باشد که اعتبار واقعی آن سایت سنجیده شود. این ابزار به زبان علمی یک «سازه» است و این سازه یک اعتبار دارد که «اعتبارسازه» نامیده می شود. اعتبار سازه بر اساس شاخص های تعریف شده و استاندارد به کمک اساتید باتجربه و روزنامه نگاران و مدرسان این رشته تعریف و تدوین می شود و بر اساس آن امتیاز بندی صورت می گیرد. درباره نظام رتبه بندی روزنامه ها این فرایند به تمامی صورت گرفته شده و سازه ساخته شده به صورت تعاریف و شاخص های کمّی و کیفی با عنوان «شیوه نامه» در اختیار مدیران روزنامه ها قرار گرفته است و از آنها درخواست شده  که به خودشان نمره بدهند و مستندات آن را هم ارسال کنند. طبیعی است که افراد به خودشان نمره بیشتری بدهند. پس از ارسال فرم های خوداظهاری و مستندات،  در چند مرحله نمرات بر اساس همان سازه سنجش شده، نمره واقعی درآمده و بر آن اساس روزنامه ها رتبه بندی شده اند.  

وی گفت: اعضای کمیته ارزیابی با فرمول ذیل برگزیده شدند: یک نفر از روزنامه‌های بخش دولتی یا عمومی شرکت کننده در طرح، یکی از اعضای هیات مدیره انجمن روزنامه‌های غیردولتی به عنوان دبیر، یک استاد روزنامه‌نگاری با معرفی دفترمطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها، یک نفر از طرف روزنامه‌های غیرسراسری به انتخاب شورای مرکزی خانه‌های مطبوعات، یک نفر با معرفی هیات مدیره انجمن مدیران مسئول روزنامه‌های غیردولتی. این اعضا پس از ده ها ساعت کار کارشناسی اولیه و برگزاری ۲۲ جلسه ۵ ساعته توانستند فرم های خوداظهاری روزنامه ها را با مستندات و شیوه نامه تطبیق دهند و امتیازات نهایی را به دست آورند.

خانی سپس گفت: در دستورالعمل همچنین شیوه اعتراض به امتیازها نیز تعریف شده و کمیته ارزیابی مجدد کاملا متفاوت از کمیته ارزیابی نخستین است. اعضای این کمیته نیز بدین ترتیب هستند: مدیرکل مطبوعات و خبرگزاری‌های داخلی(رئیس هیات)،  مدیرکل دفترمطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها(دبیر هیات)، یکی از اعضای هیات‌مدیره انجمن روزنامه‌های غیردولتی به انتخاب هیات مدیره آن انجمن، یکی از اعضای هیات ‌مدیره شورای مرکزی خانه‌های مطبوعات کشور به انتخاب خود آنان، یک روزنامه‌نگار باسابقه به انتخاب انجمن پیشکسوتان مطبوعات.

اگر دولت دستش را از شانه رسانه ها بردارد خیلی از روزنامه ها خود به خود تعطیل می شوند

وی در پاسخ به اینکه آیا با این شرایط روزنامه ها به حیات خود ادامه خواهند داد؟ اظهار کرد: روزنامه ها به حیات خودشان ادامه می دهند ولی اگر دولت دستش را از شانه رسانه ها بردارد، خود به خود خیلی از آنها تعطیل می شوند. مساله این است که آیا دولت باید از روزنامه های قوی حمایت کند یا روزنامه های ضعیف؟ برخی می گویند باید از روزنامه های ضعیف حمایت شود. این یک مغالطه است. روزنامه های ضعیف معمولا غیرحرفه ای هستند و در فضای رانتی متولد شده اند. بنابراین نتیجه ی حمایت دولت می شود، ضعیف پروری. بر این پایه هر کسی هم که سواد روزنامه نگاری ندارد، مجوز بگیرد و بعد بگوید حالا دولت به من پولش را بدهد چون مجوز گرفته ام! انتهای این مسیر، ویرانی است. کسی روزنامه دارد که بلد است روزنامه نگاری و روزنامه داری کند. اگر بلد است باید بتواند روی پایش بایستد و دولت وظیفه دارد روزنامه هایی که مخاطب واقعی دارند را در چارچوبی متفاوت، حمایت کند. اما روزنامه هایی که فقط یک پرینت می دهند به وزارت ارشاد تا ارشاد آنها را اعلام وصول کند و اصطلاحا به آنها روزنامه های «اعلام وصولی» می گویند، کماکان دارند با این قاعده غلط که منجر به دور ریز منابع می شوند، بازی می کنند.

کی از نظام رانتی رها می شویم؟

این روزنامه نگار باسابقه اظهار کرد: اصل داستان به سیستم رانتی برمی گردد، اینکه هرکسی امتیاز روزنامه گرفت، دولت بخواهد امتیاز دهد. این سیستم کاملا غلط است. خود دولتی ها می گویند غلط است، مطبوعاتی ها و اقتصاد دان ها هم می گویند غلط است، منتهی هیچ کسی همت نکرده است این غلط را اصلاح کند. بنابراین این اقدام گام اولی است که تکلیف روزنامه ها مشخص شود که جایگاه واقعی شان کجاست و چه نمره ای می گیرند. گام بعدی هم آن است که دولت در نوع ارتباط اقتصادی و امتیازدهی به مطبوعات تجدید نظر کند و روزنامه های واقعی و حرفه ای از روزنامه های غیرواقعی بازشناسی شوند و یک نظم و نسقی صورت بگیرد.

این کارشناس حوزه رسانه گفت: بالاخره باید روزی به این نقطه برسیم که مجوز روزنامه ها توسط دولت صادر نشود، بلکه هرکس می خواهد روزنامه منتشر کند صرفا آن را ثبت کند و هر گاه مرتکب تخلفی شد بر اساس شکایت شاکی خصوصی یا عمومی به آن رسیدگی شود. در این شرایط است که از نظام رانتی رها می شویم.

این روزنامه نگار درباره نوع حمایت دولت ها از روزنامه ها گفت: در کشورهای توسعه یافته حمایت عام اساسا معنا ندارد فقط دولت ها از نشریاتی که برای برخی قشرهای خاص، مثلا کودکان یا برخی گروه های خاص، مثلا معلولان یا برخی موضوعات خاص، مثلا محیط زیست منتشر می شوند با روش های غیرمستقیم حمایت هایی به عمل می آورند.