دو مشکل اساسی بر سر راه اصلاحات بن سلمان در عربستان

زنان عرب می‌گویند که عربستان سعودی در سال گذشته پیشرفت چشمگیری در راستای آزادی‌های زنان داشته است. آزادی‌های مذکور عموما به افزایش حق انتخاب‌ زنان در مواردی مانند فضاهای اجتماعی، شغل و مد مربوط می‌شود. بااین‌وجود همچنان محدودیت‌ها در همه‌جا باقی مانده است. از زمانی‌که محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی به عنوان رهبر این کشور انتخاب شد، یعنی بیش از چهار سال پیش، وعده ایجاد فرصت‌های جدیدی برای زنان را به عنوان بخشی از یک برنامه مدرن سازی گسترده بنام چشم انداز ۲۰۳۰ داده است. برنامه مذکور که در سرتاسر ریاض با پوسترها و پرچم‌ها تبلیغ می‌شود، هدفش دور کردن پادشاهی از اتکای تاریخی‌اش به نفت و سوق دادن آن به سمت صنایع جدیدی مانند تکنولوژی، داروسازی و گردشگری است. شاهزاده محمد برای ایجاد فرصت‌های شغلی بیشتر و جذب سرمایه گذاران و شرکت‌های بین‌المللی فرهنگ محافظه کاری؛ یعنی چیزی که زن‌ها را برای سال‌ها نزدیک خانه نگه داشته و بسیاری از خارجی‌ها را ترسانده است، کنار می‌گذارد.

فرصت‌های ایجاد شده برای زنان

ریاض، عربستان سعودی در مغازه‌ای تنگ که خلود احمد، عبا، لباس‌ سنتی زنان مسلمان را می‌فروشد، رنگین کمانی از رنگ‌ها قابل مشاهده است. در گذشته زنان ریاض به هر کجا که می‌رفتند  همان عبای سیاه همیشگی تنشان بود وبرای حفاظت از عفتشان با آن در انظار عمومی ظاهر می‌شدند، اما امروزه دیگر برای مناسبت‌های مختلفی مانند عروسی، ملاقات دوستان در کافه یا ملاقات خانواده، عباهایی با سبک‌ها و رنگ‌هایی متفاوت وجود دارد. به گفته خانم احمد، ۲۱ ساله، کارمند فروشگاه: " عباهای رنگی در ریاض برای ما چیز عجیبی بود، چیزی غیر عادی، اما در عرض یکسال به طور قابل توجهی تغییر کرده و این روزها دیگر عادی شده است." 

پوشش تنها آزادی ایجاد شده نبود و در سال ۲۰۱۸ حدود ۴۸ هزار زن وارد نیروی کار شدند که مقدار آن نسبت به سال‌ قبل ۸.۸ درصد افزایش داشته است. مقدار مذکور در آن سال بالاترین نرخ اشتغال زنان در کل تاریخ پادشاهی عربستان محسوب می‌شد. به‌طور کلی براساس آمار رسمی در طول ۵ سال گذشته، درصد زنانی که خارج از خانه کار می‌کنند تقریباً دو برابر شده و از نزدیک به ۲۸ درصد به ۳۲ درصد رسیده است. همچنین سن بازنشستگی زنان نیز با مردان برابر شده است، یعنی دیگر زنان هم مانند مردان در ۶۰ سالگی بازنشسته می‌شوند.

علاوه‌ بر تغییرات در محل کار، فضاهای عمومی نیز کمتر بر اساس جنسیت تفکیک شده‌اند. به عنوان مثال، اکنون دیگر در کافی‌شاپ‌های ریاض مشتریان زن و مرد می‌توانند در کنار یکدیگر لته بنوشند. عمل مذکور در گذشته برای زنان ممکن نبود و آن‌ها نمی‌توانستند در رستوران‌هایی که لژ خانوادگی نداشت، غذا بخورند. امروزه زنان به علاوه رستوران‌ها می‌توانند برای برخی از گردهمایی‌های عمومی مانند رویدادهای ورزشی خاص در استادیوم‌ها و یا کنسرت‌ها در سالن‌ها نیز حضور داشته باشند، چیزی که تا چند سال پیش برایشان ممنوع بود. همچنین زنان دیگر نیازی به استفاده از ورودی‌های مجزا از مردان ندارند، اگرچه هنوزهم مکان‌ها و موسساتی وجود دارند که این محدودیت در آن‌ها اعمال می‌شود. به‌عنوان مثال، همچنان رستوران‌هایی هستند که در آن‌ها زنان باید از ورودی‌های مجزایی از مردان که معمولاً یک درب فرعی است، استفاده کنند .

سیستم قیمومیت هم تا حدودی تعدیل شد و زنان بالای ۲۱ سال اکنون می‌توانند در شرایطی برابر با مردان برای پاسپورت درخواست دهند و خودشان به‌تنهایی و بدون اجازه اقوام مرد خود سفر کنند. پیش از این زنان برای دریافت پاسپورت باید از یک قیم مرد تاییدیه می‌گرفتند و زنانی که پاسپورت نداشتند به آنان یک صفحه‌ در پاسپورت قیم‌های مردشان داده می‌شد. عمل فوق امکان سفر کردن زنان بدون قیم‌های مردشان را غیر ممکن می‌کرد. علاوه‌بر سفر کردن زنان حق انتخاب محل سکونت خود را نیز بدست آوردند. در گذشته محل سکونت زن مکانی بود که شوهر، یعنی قیم قانونی او زندگی می‌کرد، اما زنان اکنون دیگر می‌توانند به تنهایی زندگی کرده و محل سکونت خود را انتخاب کنند.

مهمترین حق قانونی زنان به حق رانندگی آنان مربوط می‌شود. زنان در سال ۲۰۱۸  سرانجام به‌صورت رسمی حق رانندگی را بدست آوردند. به گفته مقامات عربستان، تنها در عرض یکسال یعنی از سال ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۸ ده‌ها هزار گواهینامه رانندگی برای زنان صادر و چندین آموزشگاه رانندگی تاسیس شد. با این‌حال  پیشرفت‌های مذکور نامتوازن بوده است.

محدودیت‌ها و موانع آزادی‌ زنان با استقرار سیستم قیمومیت 

سیستم قیمومیت با وجود اصلاحات اخیر هنوز هم برقرار است. قیمومیت به این معنی است که زنان باید برای گرفتن تصمیمات کلیدی و بسیاری از حقوق اولیه خود مانند ازدواج، طلاق و غیره از اقوام مرد یعنی پدر، شوهر و در برخی موارد پسر خود اجازه بگیرند. زنان هنوز هم تابع قوانین محدود کننده قیمومیتی هستند که تقریباً بر تمام جنبه‌های زندگی آنان حاکم است.

در رابطه با استقرار فرهنگ محافظه کار باید گفت که هرچقدرهم که همه چیز تغییر کرده باشد، فرهنگ در برابر خشم صاحبان قدرت، محافظه کار و محتاط باقی مانده است. برای مثال، پوشش زنان ریاض اگرچه نسبت به سال‌های پیش آسان‌تر شده، اما همچنان از حالت آزاد بودن فاصله دارد. به عنوان مثال، اگرچه اکنون بسیاری از زنان از پوشیدن عبا اجتناب می‌کنند، اما همچنان لباسی پوشیده با آستین، یقه و دامن یا شلوار بلند می‌پوشند. همچنین زنان ممکن است از درآمد حقوق خود لباس‌هایی از برندهایی مانند زارا بخرند، اما همچنان این لباس‌ها تنها در محیط‌های خصوصی پوشیده می‌شوند.

قوانین تبعیض آمیز در عربستان مانع از داشتن حقوق برابر برای زنان می‌شود. زنان هنوز هم در دادگاه حقی برابر ندارند و شهادت یک مرد برابر با شهادت دو زن است. زنان همچنان ارثی نامساوی دریافت نمی‌کنند. بر طبق قوانین شرعی، دختران نصف مبلغی را که به برادرانشان از ارث تعلق می‌گیرد، دریافت می‌کنند. جایگاه قانونی یک زن در عربستان برابر با یک فرد خردسال زیر سن قانونی است و این باعث می‌شود که او اختیارات کمی برای زندگی خود داشته باشد. هچنین ناگفته نماند که تنها چندماه پیش از لغو ممنوعیت حق رانندگی زنان حداقل ۱۱ فعال حقوق زنان برای درخواست این حق در یک سرکوب گسترده دستگیر شدند و اگرچه بسیاری از آن‌ها آزاد شدند، اما هنوزهم تعدادیشان منتظر محاکمه‌های خود هستند که در پوشش‌های محرمانه‌ای قرار دارد.  

 در انتها باید گفت که باآن‌که شاهزاده محمد قول داده است تا عربستان را به اسلامی متعادل‌تر بازگرداند و به اصلاحات ادامه دهد، ناظران بین‌المللی می‌گویند که نقض حقوق بشر در این کشور باوجود بازداشت‌های خودسرانه و مجازات‌های مکرر نامتناسب کاهش نیافته است. به گفته مایکل پیج، معاون مدیر خاورمینه در دیده‌بان حقوق بشر : «محمد بن سلمان پیوسته متعهد شده که از نسخه معتدل‌تر اسلام حمایت می‌کند، درحالی‌که کشورش یک سازمان دادستانی دارد که به‌دنبال مجازات اعدام اصلاح‌طلبان مذهبی به‌دلیل ابراز عقاید صلح‌آمیزشان هستند.»