زندگینامه عنصرالمعالی کیکاووس، نویسنده قابوسنامه

چکیده ای از زندگینامه عنصرالمعالی کیکاووس

نام: عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس زیاری 

سلطنت: ۴۴۱ تا ۴۸۳ هجری قمری ، (۱۰۵۰ تا ۱۰۸۷ میلادی)

جانشین: گیلانشاه

تاریخ تولد: ۴۱۲ ه‍ ق

درگذشته: شاید در ۴۸۰ ه‍ ق (۶۸ ساله)

دین و مذهب: تسنن

زندگینامه عنصرالمعالی کیکاووس

عنصرالمعالی کیکاووس در اوایل قرن پنجم هجرى به دنیا آمده است. او نوه شمس المعالى قابوس بن وشمگیر، حاکم بزرگ آل زیار بود و در کودکى و نوجوانى علوم و فنون زمان خود را در دربار پدر و پدربزرگ یاد گرفت و طبق رسوم آن روز، آداب حکومت و ملک‌دارى را هم آموخت.

کیکاوس ظاهرا اطلاعات زیادی در ادبیات فارسى و عربى، منطق و حکمت، فلسفه و آئین حکومت و اخلاق داشته است و در دوران حکومت خود بر قسمتی از متصرفات دولت آل زیار، رعایت عدل و انصاف را سرلوحه اعمال خود قرار داده بود.

او در جوانى، به سیر و سیاحت پرداخت و چند وقت هم در دستگاه سلطنت دوره دوم غزنویان، سلطان مودود غزنوى گذراند و با این سلطان، در جنگ‌هاى هند شرکت کرد.

او همین طور در جنگ‌هاى مسلمانان با رومیان هم حضور پیدا کرد و به سفر حج رفت. این سفرها به همراه مطالعات عمیق علمى و ادبى و آشنایى با روش ملک‌دارى و حکومت، او قصد کرد تا در اواخر عمر، کتاب بزرگى به نام «قابوس‌نامه» را در اخلاق، رفتار و طریق رفتار با دیگران و... به رشته تحریر درآورد که این کتاب از لحاظ سبک نگارش و تنوع موضوعات در نوع خود بى‌نظیر است.

 

وى قابوس‌نامه را در پند و اندرز و خطاب به فرزندش گیلان شاه نوشت و نصایح گوناگونى را که حاصل یک عمر تجربه وى بود، در اختیار پسرش نهاد.

وى در این کتاب، نکات اخلاقى مختلفى نظیر: رعایت حقوق و احترام پدر ومادر، شیوه خوردن و آشامیدن، اغذیه و اشربه گوناگون، عشق و محبت، شکار، ورزش (چوگان‌بازى) شیوه مدیریت، رعایت حق و حقوق مردم، لزوم فراگیرى دانش‌هاى روز و... اشاره کرده است.

بیان جزئیات در مسائلى چون طب قدیم و جدید، نجوم و ستاره‌شناسى، بردگان، طبقات مختلف مردم، چگونگى تجارت و خرید و فروش و... حکایت از وسعت دید و دانش وى داشته و رنج او را در فراهم آوردن این اطلاعات نشان مى‌دهد.

وى در پندنامه بزرگ خود، به صراحت از اشتباهات و خطاهاى خویش که در جوانى و بر اثر بى‌تجربگى انجام داده، اظهار ندامت کرده و خواهان پند گرفتن خوانندگان از این خطاها شده است.

کتاب قابوس‌نامه که به سبب نصایح و اندرزهاى فراوان آن به نصیحت‌نامه و پندنامه نیز معروف گشته، همواره محبت را اصل اساسى در ارتباط با دیگران دانسته است و نویسنده در اکثر فرازهاى کتاب، خطاب به فرزند خود، مثال‌هایى از تاریخ گذشته ایران و درگذشتگان را ذکر کرده که هریک، جنبه عبرت‌آموزى داشته و به حق، حتى هم‌اکنون نیز خوانندگان خود را به تأملى عمیق واداشته و آنها را تحت تأثیر قرار مى‌دهد.

متن روان و شیواى قابوس‌نامه، نشان‌دهنده پختگى قلم نویسنده و پیشرفت ادبى ایران در قرن پنجم هجرى است، به‌گونه‌اى که این کتاب از لحاظ محتوا و عمق بینش، با بسیارى از کتب ادبى فعلى قابل مقایسه بوده و حتى برتر شمرده مى‌شود.

کیکاووس و پسرش گیلانشاه، آخرین افراد دودمان زیاری هستند که در تاریخ شناخته‌شده‌اند؛ ولی معلوم نیست که آیا آن‌ها همچنان حکومتی هرچند کوچک، در کوهستان‌های البرز داشتند یا خیر. به روایتی او بعد از ۲۱ سال حکومت درگذشت. نظرات مورخان در این مورد خیلی فرق دارد.

کیکاووس بیشتر عمر خود را دور از وطن به عنوان یک نجیب‌زادهٔ تبعیدی، در خدمت پادشاهان معاصر گذراند. او در رکاب سلطان مودود و ابوالسوار شاوور در جنگ‌هایی ضد نامسلمانان هندوستان و ماورای قفقاز شرکت نمود و در یکی از این جنگ‌ها، در گرجستان، مجروح شد و طبق روایتی درگذشت. طبق روایت دیگری، او بعد از آن به لاهور، پیش شیرزاد بن مسعود، رفت و تا دههٔ آخر قرن پنجم زنده بود.

 

وفات عنصرالمعالی کیکاووس

تاریخ دقیق وفات او، مشخص نیست. همین قدر مى‌دانیم که در اواخر قرن پنجم هجرى در حدود سال 480ق و ظاهرا چندى بعد از تألیف کتاب بزرگ خود، درگذشته است. او یکى از ستاره‌هاى بزرگ فرهنگ و هنر میهن کهنسال ما محسوب می شود که برگ زرین دیگرى بر افتخارات ایران‌زمین افزوده است.