بازی شطرنج ایران و آمریکا آغاز شد/ آیا قرار است توافق به‌صورت یک‌باره انجام شود، یعنی «همه چیز در برابر همه چیز»؟ یا به شکل مرحله‌ای؟

استیو ویتکاف، نماینده ویژه دونالد ترامپ، رییس جمهور آمریکا چند کلمه «مستقیم» با همتای ایرانی خود، عباس عراقچی، رد و بدل کرده و پیش‌نویس توافقی را به وی ارائه داده که برای بررسی و گفت‌و‌گو به دولت ایران منتقل شده است.

ترامپ در بیانیه‌ای اعلام کرد که مذاکرات «خوب پیش می‌روند». با این حال، همه این موارد هنوز نشانه‌ای از شکل‌گیری قریب‌الوقوع یک توافق میان آمریکا و ایران نیستند.

برای عباس عراقچی، که ریاست هیئت ایرانی در مذاکرات هسته‌ای در دوران دولت بایدن را بر عهده داشت، این وضعیت یادآور فضای خوش‌بینانه‌ای است که در آوریل ۲۰۲۱ بر مذاکرات حاکم بود.

با این حال، یک اقیانوس فاصله بین شرایطی که به آن مذاکرات منجر شد و شرایطی که اکنون حاکم است وجود دارد. این‌بار، مذاکرات مستقیماً میان ایران و آمریکا برگزار می‌شود، بدون حضور کشور‌های امضاکننده برجام، و هر توافقی که حاصل شود، امضای رئیس‌جمهوری را خواهد داشت که انگیزه‌اش بیشتر یک «ایگوی عظیم و مهارناپذیر» است تا اصول دیپلماتیک. شاید همین ویژگی، شانس واقعی موفقیت را شکل دهد.

در سال ۲۰۲۱، ایران زمان‌بندی مذاکرات را تعیین می‌کرد که به تحولات سیاسی داخلی کشور وابسته بود. اما اکنون، ایران بین دو کرونومتر گیر کرده است که کنترل هیچ‌یک را در اختیار ندارد.

۱. ضرب‌الاجل ترامپ برای آغاز مذاکرات

۲. آخرین موعدی که کشور‌های امضاکننده برجام می‌توانند مکانیسم ماشه (snapback) را فعال کنند و تحریم‌های بین‌المللی را دوباره برقرار سازند – که این تاریخ ۲۵ اکتبر است، ولی آماده‌سازی آن روندی ۹۰ روزه نیاز دارد.

می‌توان فرض کرد که اگر مذاکرات به سرعت پیش برود و نتایج عملی داشته باشد، ترامپ ممکن است مهلت خود را به تعویق بیندازد، و کشور‌های اروپایی باید متقاعد شوند که این روند ارزش چشم‌پوشی از «فرصت یک‌باره» اسنپ بک را دارد.

عبارت کلیدی مبهم در این میان «نتایج عملی» است. ماهیت و تفسیر همین نتایج موضوع اصلی گفت‌و‌گو‌ها خواهد بود.

اطلاعات و اظهارات رسمی منتشرشده توسط طرفین هنوز به اندازه‌ای نیست که بشود فهمید ایالات متحده دقیقاً به دنبال چیست و ایران تا چه حد آماده انعطاف است. سخنگویان ایرانی بر این موضع تأکید دارند که مذاکرات فقط شامل موضوع هسته‌ای است، نه برچیدن شبکه موشکی یا حمایت از گروه‌های مقاومت.

در طرف مقابل، دولت آمریکا تاکنون با صدا‌های متناقضی سخن گفته است: از یک‌سو ویتکاف اعلام می‌کند که هدف، ایجاد سازوکار مؤثر نظارت بر برنامه هسته‌ای است، اما از سوی دیگر، مشاور امنیت ملی، مایک والتز، خواستار برچیده شدن کامل برنامه هسته‌ای و شبکه موشکی ایران شده است.

ترامپ تاکنون موضع مبهمی اتخاذ کرده و ظاهراً منتظر است تا حدود امکان‌پذیر یک توافق را بشناسد، تا سپس بر پایه آن اهداف خود را ترسیم و تعریفی از «موفقیت» ارائه کند. با توجه به اینکه ترامپ، استیو ویتکاف را به‌جای مایک والتز به ریاست تیم مذاکره‌کننده منصوب کرده و عزم آشکار برای رسیدن به توافق از خود نشان داده، می‌توان فرض کرد که شرایط پایه برای رسیدن به یک توافق احتمالاً محدودتر از برجام خواهد بود.

شایان ذکر است که ترامپ در دور اول ریاست‌جمهوری خود، دو «چهره تندرو» را کنار گذاشت: جان بولتون، مشاور امنیت ملی وقت که حامی حمله نظامی به ایران بود، و مایک پمپئو، وزیر خارجه وقت که ۱۲ شرط سخت‌گیرانه برای ایران تعیین کرده بود. این دو نفر، پشتوانه اصلی بنیامین نتانیاهو نیز بودند، که بی‌وقفه سعی می‌کرد ترامپ را به خروج از برجام ترغیب کند.

ویتکاف، اما با مأموریتی متفاوت وارد صحنه شده و لزوماً با نتانیاهو درباره تعریف تهدید هسته‌ای ایران هم‌نظر نخواهد بود. نتانیاهو باید دریافته باشد که در موضوع ایران، ترامپ او را برای رهبری حمله نظامی مأمور کرده، اما تصمیم نهایی درباره اجرای آن، با خود ترامپ خواهد بود.

ایران، همواره اعلام کرده که در صورت لغو تحریم‌ها و ارائه تضمین برای عدم خروج دوباره آمریکا از توافق، آماده بازگشت به اجرای کامل برجام است. این موضع، ظاهراً می‌تواند پایه‌ای برای ادامه مذاکرات باشد، اما در درون خود میدانی از مین دارد که می‌تواند هر توافقی را به خطر اندازد.

ترامپ نمی‌خواهد به برجام بازگردد و ابتکار جدید خود را به‌عنوان تلاشی برای توافقی جدید، بهتر و قابل‌اعتمادتر از توافق اوباما معرفی می‌کند. هنوز مشخص نیست که ایران حاضر است تنها با آمریکا توافقی جدید امضا کند، بدون چارچوب بین‌المللی که در برجام، تضمین لغو تحریم‌ها را به ایران داده بود.

سؤال دیگر، که هنوز بی‌پاسخ مانده، این است که دو طرف چگونه می‌خواهند به توافق نهایی برسند؟ آیا قصد دارند به‌صورت دفعی و یک‌باره توافقی کامل انجام دهند، یا اینکه مذاکرات را به‌صورت مرحله‌ای و فرسایشی پیش ببرند، بدون تضمینی برای تکمیل کل فرآیند؟

در روز‌های اخیر گزارش‌هایی منتشر شده که نشان می‌دهد ایران خواسته به میلیارد‌ها دلار دارایی مسدودشده خود در سراسر جهان دسترسی پیدا کند، به‌عنوان «ژست حسن نیت» و اقدامی برای اعتمادسازی. هم‌زمان، گزارش‌هایی حاکی از آن است که آمریکا ممکن است یک توافق موقت کوتاه‌مدت را پیش ببرد تا پایه‌گذار توافق جامع و نهایی آینده باشد.

این گزارش‌ها شاید نشانه‌هایی از معماری مراحل توافق باشند، اما باید با احتیاط به آنها نگریست، چراکه بیشتر مربوط به تاکتیک‌های مذاکره هستند در حالی که اهداف نهایی مذاکرات هنوز روشن نیستند.