آیا بلایای طبیعی نتیجه گناهان ماست؟

جهان هستی همواره دستخوش و تغییر است و ذات زندگی با تغییر گره خورده است؛ بنابراین نمی‌توان توقع داشت که نظام هستی همواره به صورت یکسان بچرخد و هیچ اتفاق خارج از قاعده‌ای رخ ندهد. درنگاه کل نگرانه هر کدام از این تغییرات و کلاً هر اتفاقی که در دنیا می‌افتد چیزی جز خیر نیست، چون از جانب خدا صادر می‌شود. اگرچه ممکن است ما انسان‌ها بسیاری از این اتفاقات را شر پنداریم، ولی در یک نگاه کل نگرانه حتی همین شر هم در نهایت برای ما منتهی به خیر می‌شود.

اما دیدگاه دیگری که معمولاً در زمان رخ دادن حوادث و اتفاقات به خصوص بلایای طبیعی مطرح می‌شود این است که تلقی برخی اینگونه است که این اتفاقات خشم و غضب الهی و به نوعی نتیجه اعمال و گناهان ما انسان هاست در حالیکه این دیدگاه با رحمانیت و بخشندگی خدا در منافات است. با توجه به سیل اخیر و حوادثی که برای بسیاری از هموطنان ما پیش آمد برآن شدیم تا در خصوص موضوعاتی، چون شر و بلا و نقش اراده انسان و خدا درباره چنین اتفاقاتی گفتگو‌هایی با افراد متخصص و کارشناس حوزه مسائل دینی و قرن انجام دهیم که ماحصل آن را در ادامه می‌خوانید.

حجت الاسلام رضا محمدی، کارشناس مسائل دینی گفت: رخ دادن بلا‌هایی مثل سیل و زلزله مربوط به عوامل طبیعی و عوامل انسانی است و اگر خطا‌های انسانی نبود ممکن بود این اتفاقات مهار شود، ولی نکته مهم اینکه نسبت دادن این بلا‌ها به یک علت کار درستی نیست، علل و عوامل متعددی دست به دست هم می‌دهند تا این اتفاقات بیفتد. حال ممکن است علل‌ها انسانی باشد یا طبیعی و یا حتی ماورایی. بله گناه کردن در روی دادن این چنین بلا‌هایی تأثیر دارد، ولی علت تامه رخ دادن آن‌ها نیست.

وی افزود: اراده خداوند در طول همه حوادث است؛ یعنی خدا اراده کرده که مردم با حسن اختیار خودشان کاری کنند که بلا نازل نشود مثلاً خانه‌هایشان را روی گسل یا در حاشیه رودخانه و امثال این نسازند تا چنین اتفاقاتی برایشان رخ دهد. شروبلا هم از جانب خدا صادر می‌شود و هم ناشی از اراده انسان است، منتها در طول یکدیگر به این معنا که خدا خواسته اگر مردم خوب عمل کردند این حوادث رخ دهد اگر بد عمل کردند رخ دهد. خدا نخواسته که مردم گناه نکنند، چون مردم آزاد هستند. اراده خدا در طول اراده انسان هاست. اراده تکوینی خدا با اراده تشریعی خدا فرق دارد. خدا تشریعا نمی‌خواهد که هیچ مشکلی برای بنده اش پیش بیاید.

محمدی ادامه داد: اتفاق افتادن چنین حوادثی هیچ ناسازگاری با عدل و رحمانیت خدا ندارد، در صورتی می‌توانستیم بگوئیم با عدل خدا ناسازگار است که مردم مقصر نباشند و بلایی سرشان بیاید، اما اگر کسانی هم باشند که تقصیری نداشته باشند و این بلا‌ها سرشان بیاید خداوند به آن‌ها عوض‌هایی می‌دهد که درد و رنچ هایشان جبران شود. نگاه دیگری که به چنین بلا‌هایی می‌شود این است که ابتلاء اسباب امتحان است؛ چه برای کسانی که سیل زده شدند چه برای کسانی که کمک کردند. البته چنین بلا‌هایی حکمت‌های زیادی دارند از جمله امتحان، ترفیع درجه، آبدیده شدن و...

این کارشناس دینی در پایان اضافه کرد: ماهیت شر عدمی است منتها ما در ادبیاتمان به تاریکی، فقر، بیماری و.. می‌گوئیم شر و خب آنچه که وجود دارد روشنایی، ثروت و سلامتی است، پس ماهیت شر عدمی است. برخی می‌گویند علت چنین حوادثی، گناه و فساد و اینهاست که ممکن هم است اینطور باشد، ولی علت ناقصه است نه علت تامه و نکته مهمتر اینکه، اصلاً اینطور نیست که خداوند برای بندگانش شر و بدی بخواهد. در آیات و روایات متعدد و زیادی هم ذکر شده که این بلا‌ها برای مؤمن از باب لطف است و برای غیرمومن نیست، چون خداوند می‌گوید که کاری با غیرمومن نداریم.

محمد محمدرضایی، استاد فلسفه دین و پژوهشگر هم ضمن ابراز همدردی با آسیب دیدگان سیل‌های اخیر گفت: اگر از منظر متفاوتی به این باران نگاه کنیم متوجه می‌شویم که این باران رحمت و برکتی است که خداوند برای ملت ایران هدیه کرد. چنانکه براساس آیه ۹۶ سوره اعراف هم آمده است؛ «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکات مِنَ السَّماءِ وَ الأَرْضِ..» اگر اهل شهر‌ها و روستا‌ها ایمان می‌آوردند و پروا پیشه می‌کردند مسلّما (درهای) برکت‌هایی از آسمان و زمین را بر روی آن‌ها می‌گشودیم یا اینکه در سوره نوح آمده است: «فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کَانَ غَفَّارًا و یُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَیْکُمْ مِدْرَارًا» گفتم از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او همواره آمرزنده است. [تا]بر شما از آسمان باران پی در پی فرستد. در سوره هود هم آمده است: «وَ یا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً وَ یَزِدْکُمْ قُوَّةً إِلی قُوَّتِکُمْ وَ لا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِینَ» و‌ای قوم من، از پروردگارتان آمرزش بخواهید، سپس، به سوی او بازگردید، تا ابر و باران را بر شما ریزان فرستد و نیرویی بر نیروی (جانی و مالی) شما بیفزاید و مجرم و گنهکار (از او) روی مگردانید؛ بنابراین می‌بینید که براساس این آیات، این باران‌های پی در پی ازجانب رحمت خداوند است.

وی افزود: البته ممکن است این باران‌های پی در پی سبب مشکلاتی برای مردم شود که از دو جنبه قابل تبیین است؛ یکی اینکه دلیل چنین اتفاقاتی قصور و کوتاهی‌های خودمان است و با فکر کارهایمان را نکرده ایم. اگر خداوند از نعمت‌هایی که به ما داده است به درستی استفاده نکنیم همان نعمت به ما آسیب می‌زند. چنانچه در قرآن هم آمده است: «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذِیقَهُمْ بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ» به سبب آنچه دست‌های مردم فراهم آورده فساد در خشکی و دریا نمودار شده است تا [سزای]بعضی از آنچه را که کرده اند به آنان بچشاند باشد که بازگردند. عالمی که ما در آن زندگی می‌کنیم عالم تزاحم است اگر از نعمت‌هایی که خدا داده به درستی استفاده نکنیم تبدیل به نقمت می‌شود. خدا برای ما باران و رحمت فرستاده، ولی چون ما تعقل نکردیم برایمان تبدیل به بلا و مصیبت شده است. یکی از هدایای این بلاها، دستیابی به مقام صبر است.

این استاد دانشگاه ادامه داد: آیات و روایاتی هم داریم مبنی براینکه پیامبران بیشتر از بقیه مردم به بلا دچار می‌شوند یا مثلاً روایت دیگری داریم مبنی براینکه خداوند بندگانی را که دوست دارد در دریایی از سختی‌ها قرار می‌دهد. از جنبه دیگر می‌توان به این مسئله اینگونه نگاه کرد که تمام این حوادث امتحان الهی است. در قرآن می‌خوانیم: «أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یُفْتَنُونَ وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِینَ آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم رها می‌شوند و مورد آزمایش قرار نمی‌گیرند و به یقین کسانی را که پیش از اینان بودند آزمودیم تا خدا آنان را که راست گفته اند معلوم دارد و دروغگویان را [نیز]معلوم دارد.»

این نویسنده و مترجم با تأکید براینکه ما باید پیش از هرچیز شر را معنی کنیم گفت: اشتباهی که این روز‌ها رخ می‌دهد این است که شر را معادل رنج می‌دانیم، درحالی که اینطور نیست و این دو باهم یکی نیستند. اگر نگاه ما الهی باشد همه چیز را در راستای اراده آزمون الهی و خیر می‌بینیم و شری وجود ندارد این نگاه ما است که چیزی را شر یا خیر می‌داند. در واقعه عاشورا هم می‌بینید که وقتی از حضرت زینب (س) می‌پرسند چه دیدی: می‌گوید جز زیبایی چیزی ندیدم.

وی در پایان تصریح کرد: اینکه چنین اتفاقاتی نتیجه کار و اعمال انسان است، امر درستی است، اما به معنای این نیست که حتماً افراد گناهی کرده اند و این اتفاقات افتاده است همین که از روی ناشی گری خانه مان را در مسیر رودخانه ساختیم و بعد سیل همه زندگی مان را برده هم نتیجه اعمال خودمان است. عالم سمیع و بصیر است ممکن است رفتار‌های بد در طبیعت متجلی بشود و به طبیعت اینگونه به ما پاسخ دهد، اما اینکه فکر کنیم این سیل‌ها نتیجه گناهان ماست درست نیست. حتماً که در دستگاه هستی، رفتار ما نتیجه دارد، چون طبیعت احساس دارد و ساکن نیست و پاسخ رفتار‌های بد ما را می‌دهد. فراموش نکنیم که خداوند آنقدر ارحم الراحمین است که وقتی یک عمر گناه کردیم با یک توبه همه گناهان گذشته ما را می‌بخشد، بنابراین اصلاً خداوند اهل انتقام گیری و تلافی گری نیست و نباید چنین نگاهی به خدا داشته باشیم.

حجت الاسلام قاسم ترخان، عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی از دیگر کارشناسان حوزه در خصوص تفسیر اتفاقات اخیر از منظر قرآن گفت: زبان قرآن، زبان مردم است و تلاش کرده که جهان بینی و نوع نگاه مردم را به شر عوض کند. براساس آیات قرآن مشخص است که خدا خواسته خطاب به انسان‌ها بگوید: «شما برای این دنیا خلق نشده اید و خلقت شما یک خلقت مستمر است که ادامه دارد و به همین خاطر در قضاوت و داوری‌ها همیشه نباید فکر این دنیا باشید.» ممکن است که یک چیزی از حیث این دنیا شر باشد، ولی درنهایت سعادت ما را تأمین کند و تمرینی باشد برای اینکه به خدا نزدیک شویم؛ لذا ممکن است ما در این دنیا برخی از خیر‌ها را شر بدانیم و برخی از خیر‌ها را شر. ملاک داوری‌ها هم حیات اخروی است.

وی افزود: شرور دونوع هستند؛ بخشی از آن تحت اختیار انسان‌ها نیست و نمی‌توان دنیایی را بنا کرد که در آن هیچ شری نباشد، ولی برخی از شرور در اختیار انسان هاست یعنی عملکرد انسان‌ها در آن تأثیرگذار است. خداوند نظام علت و معلول را در جهان حاکم کرده و ما نباید انتظار داشته باشیم که اگر در طبیعت رفتار سو کردیم طبیعت به ما پاسخ ندهد.

ترخان ادامه داد: هرچیزی در این دنیا پدید می‌آید به خدا منتهی می‌شود و خداوند علت العلل است، ولی به این معنا نیست که ما در آن دخالت و نقشی نداریم. مثل همین که ما جنگل را خراب کردیم و لایروبی نکردیم که چنین اتفاقاتی پدید آمد. شر را هم می‌توان امر وجودی تفسیر کرد هم امر عدمی. بستگی به نوع نگاه ما دارد. ولی اگر آن را امر عدمی هم بدانیم، عدم مطلق نیست، عدم ملکه است.

هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در پایان اضافه کرد: نگاهی که قرآن به ما می‌دهد اینگونه است که همه چیز از خداست بدانیم؛ «هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ». ما اگر از طریق برهان لم اینگونه اتفاقات را تحلیل کنیم آنگاه هر اتفاقی حتی این بلایا و اتفاقات را منتسب به خدا می‌دانیم. باید نگاه ما به اینگونه بلایا نگاه کل نگر باشد خیلی ازاتفاقات از نگاه جزنگر، شر است، ولی در نگاه کل نگر، خیر است، چون ما با علم محدود خودمان داوری می‌کنیم، لذا رخ دادن چنین بلایایی هیچ منافاتی با عدل و رحمانیت خدا ندارد. وقتی خدا را رحیم و حکیم بدانیم نگاهمان اینگونه می‌شود که هیچ عملی از خدا سر نمی‌زند مگر اینکه خیر باشد ولو اینکه ما نفهمیم چرا خیر است. براساس نگاه قرآن هرچیزی که از جانب خدا صادر می‌شود خیر است ممکن است ما براساس نگاه خودمان چیزی را شر و چیز دیگری را خیر تلقی کنیم و توصیه قرآن به ما این است که نوع نگاهمان را عوض کنیم و نگاه کل نگرانه داشته باشیم و همه امور را خیر پنداریم و بدانیم منشأ همه اتفاقات رحمانیت خداست. براساس سنت‌ها و قانون‌های الهی یکسری عوامل که ما فکرش را نمی‌کنیم در رخ دادن اتفاقات این چنینی نقش داشته باشد. ولی راجع به این موضوع باید بحث تخصصی و مفصلی انجام داد که در این مجال نمی‌گنجد.

منبع: باشگاه خبرنگاران

1980