تبدیل تالاب گاوخونی به" ژئو پارک" ظرفیتی برای رونق گردشگری

هدف از ایجاد ژئو پارک، توانمندسازی جامعه محلی، توسعه پایدار اقتصادی و گردشگری و حفاظت از میراث زمین است که در معرض تعرض و خسارت‌های ناشی از فعالیت‌های انسانی قرار دارد.

تاکنون ژئو پارک قشم از کشورمان به صورت بین‌المللی ثبت شده و تحت حمایت یونسکو درآمده ‌است و چند ژئو پارک ملی دیگر برای جهانی شدن به سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد پیشنهاد شدند.

در واقع ژئو پارک علاوه بر پدیده‌های بارز زمین‌شناسی می‌تواند از آثار تاریخی، بوم‌شناسی، باستان‌شناسی، محیط زیست غنی و میراث فرهنگی و طبیعی دیگری نیز برخوردار باشد که به گفته کارشناسان و مسوولان، مناطق بسیاری در کشورمان استعداد تبدیل شدن به منطقه ژئو پارک را دارند که تالاب بین‌المللی گاوخونی اصفهان یکی از مهمترین آنهاست.

گاوخونی، پایاب رودخانه زاینده‌رود است و یکی از تالاب‌های بین‌المللی در جلگهٔ مرتفع مرکزی ایران بشمار می‌آید که منطقه‌ای به وسعت ۴۷۶ کیلومتر مربع را پوشانده و در ۱٣٧ کیلومتری جنوب شرق اصفهان و در ٣۰ کیلومتری شهر ورزنه در مجاورت تپه‌های شنی واقع شده‌ است، این تالاب در سال ۱۳۵۴ به عنوان یکی از تالاب‌های ارزشمند ایران در فهرست بین‌المللی کنوانسیون رامسر ثبت شد.

این باتلاق منابع زیستی غنی دارد، پناهگاهی برای پرنده‌های مهاجر و جانوران آبی و منبع درآمد و آسایش ساکنان این منطقه است و به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری محسوب می‌شود؛ از جمله گونه‌های پرنده‌ای که در این تالاب فرود می‌آمدند می‌توان به فلامینگو، انواع اردک‌، مرغابی، غاز، پرستوی دریایی، پلیکان، باتلان و کِشیم اشاره کرد.

مردم محلی ورزنه، نزدیکترین شهر به گاوخونی بر این باورند در گذشته، گاو به مفهوم "بزرگ" و خان به معنای "چاه" بوده است به همین دلیل گاوخونی را "چاه بزرگ" یا " آبگیر بزرگ " قلمداد کرده اند.

تالاب بین المللی گاوخونی دارای ویژگی ها و امتیازهایی مانند وجود بیش از یک درصد جمعیت پرندگان نادر منطقه یا جهان، ارزش‌های اقتصادی، اجتماعی، علمی و حفاظتی، ۲۰ هزار پرنده آبزی و کنار آبزی، ارزش جمعیت گونه‌های گیاهی و جانوری، اهمیت اکولوژیکی (بوم شناسی) و گردشگری مبتنی بر طبیعت است.

این منطقه همچنین دارای پدیده های زمین شناسی متنوعی است که جاذبه بسیاری برای گردشگران دارد که از جمله آنها می توان به ارتفاعات کوه سیاه در شمال تالاب، دلتا و مخروط افکنه زاینده رود در شمال غربی تالاب، تپه های ماسه ای (کویر ورزنه) در غرب تالاب، کویر خارا در جنوب غربی تالاب، کلوتکهای شمال تالاب (اشکال ناهموار زمین که حاصل فرسایش بادی است)، معدن نمک در جنوب تالاب و دریاچه و چاله اصلی تالاب اشاره کرد.

تالاب گاوخونی دارای ارزش‌ها و کارکردهای بسیاری از جمله کاهش تبعات تغییرات آب و هوایی، تصفیه پساب‌های جاری شده در زاینده رود، پر کردن سفره‌های آب زیرزمینی، جلوگیری از سیلاب، گردشگری و مباحث فرهنگی، تثبیت شن‌های روان و گنجینه متنوع زیستی و ژنتیکی است اما به گفته کارشناسان بدلیل خشکسالی‌های اخیر و خشک شدن بخش اعظمی از این تالاب بسیاری از کارکردهای مذکور در معرض نابودی است.
با اینکه حقابه زیست محیطی تالاب گاوخونی در هر سال ۱۷۶ میلیون مترمکعب است اما به‌خاطر بحران مبتلابه زاینده رود و نرسیدن آب رودخانه هم اکنون بخش بسیار کمی از این تالاب بین‌المللی مرطوب است.

علاوه بر خود تالاب، شهرها و روستاهای اطراف آن از جمله شهر ورزنه نیز دارای تنوع زیستی و جاذبه های گردشگری طبیعی، تاریخی و جغرافیای کویری بی نظیری مانند کوه آتشفشان، شنزارها، رودخانه، میراثی و بناهای تاریخی هستند که بر جذابیت های این منطقه می افزایند.

ورزنه، آخرین شهر ساحلی زاینده رود به شمار می رود که تنها تالاب بین المللی و پایاب طولانی ترین رودخانه فلات مرکزی ایران زمین در آن نزدیکی جای گرفته است؛ چادر سفید بانوان ورزنه به عنوان پوشش منحصر بفرد زنان این خطه، این شهر را به اصطلاح به سفیدترین شهر ایران تبدیل کرده و این نوع پوشش در کشورمان فقط به این شهر اختصاص دارد و بسیاری ورزنه را با القابی همچون شهر ملائک و کبوتران سفید یاد می کنند.
نخستین گاو چاه (استفاده از گاو برای بالاکشیدن آب از چاه)، اولین آسیاب شتر و آسیاب حنای احیا شده، نخستین سایت تفریحی کویر نوردی و دومین قلعه بزرگ کشور در این خطه قرار دارد و از لحاظ مسافت، نزدیکترین تپه های ماسه ای به مرکز شهر اصفهان را در خود جای داده است.

خشکسالی های اخیر و کمبود منابع آبی، مشکلاتی را برای اشتغال مردم این مناطق بوجود آورده است اما تلاش شده تا با رونق صنعت گردشگری، این مساله رفع شود.

اهمیت ثبت ژئو پارک ورزنه و تالاب گاوخونی

تالاب بین‌المللی گاوخونی و ظرفیت‌های آن همواره یکی از مباحث مورد توجه پژوهشگران رشته‌های مختلف از جمله زمین شناسی، جغرافیا و گردشگری نیز بوده است به طوری که تعدادی از دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد در تحقیقی با عنوان " ثبت و توسعه ژئوپارک ها زمینه ای برای توسعه گردشگری و فرصتی برای توسعه پایدار منطقه‌ای " به مطالعه منطقه ورزنه و تالاب گاوخونی پرداختند.

در این پژوهش که سال ۹۷ در فصل‌نامه جغرافیایی فضای گردشگری منتشر شد، آمده است: " منطقه ورزنه و تالاب گاوخونی از مناطق ارزشمند استان اصفهان جهت توسعه گردشگری است؛ قابلیت های ارزشمند از جمله عبور زاینده رود از پهنه منطقه، مجاورت با تالاب گاوخونی، ژئو سایت های متعدد، زیست بوم های متنوع، تاریخ کهن، محوطه های باستان شناسی، آثار تاریخی متعدد، نزدیکی به کلانشهر اصفهان و برخورداری از فرهنگی ریشه دار، غنی و منحصر بفرد، شرایط مناسبی را جهت توسعه گردشگری فراهم کرده است"

در این پژوهش با اشاره به اینکه در سال‌های اخیر شاهد بروز و گسترش عدم تعادل‌های اکولوژیکی ناشی از قطع آب زاینده‌رود و خشک شدن تدریجی تالاب گاوخونی در منطقه بوده ایم، تاکید شده است: "مجموع قابلیت‌های ارزشمند و کم نظیر در این منطقه، شرایط بسیار مناسبی را در راستای معرفی، برنامه ریزی و ثبت این منطقه به عنوان یک ژئو پارک ارزشمند، در استان اصفهان و بخش مرکزی فلات ایران، فراهم آورده است".

نتیجه این تحقیق، معرفی گونه‌های قابل توسعه گردشگری در ورزنه و تدوین راهبردهای توسعه گردشگری در منطقه و یکی از راهبردهای مهم حاصل از این تحقیق، برنامه‌ریزی، معرفی و ثبت ژئوپارک منطقه ورزنه و تالاب گاوخونی است.

درخواست فعالان زیست محیطی برای ایجاد ژئوپارک گاوخونی

با توجه به اهمیت منطقه ای و جهانی تالاب گاوخونی در جهت توسعه پایدار و برخی مسائل پیش آمده برای آن، جمعی از مردم ورزنه شهری که در نزدیکی تالاب قرار دارد و همچنین فعالان و دوستداران محیط زیست اصفهان با ارسال نامه‌ای به عباس رضایی استاندار اصفهان خواهان تبدیل این منطقه به "ژئوپارک" شدند.

در این نامه آمده است: " منطقه ورزنه و تالاب گاوخونی از مناطق ارزشمند استان اصفهان جهت توسعه گردشگری است. قابلیت‌های ارزشمند از جمله عبور زاینده رود از پهنه منطقه، مجاورت با تالاب گاوخونی، ژئوسایت‌های متعدد، زیست‌بوم‌های متنوع، تاریخ کهن، محوطه‌های باستان شناسی، آثار تاریخی متعدد، نزدیکی به کلان‌شهر اصفهان و برخورداری از فرهنگی ریشه‌دار، غنی و منحصر به فرد، شرایط مناسبی را برای جهت توسعه گردشگری فراهم کرده است".

در این نامه خاطرنشان شده است: " تالاب بین المللی گاوخونی در پستترین ناحیه دشت اصفهان در منطقه‌ای خشک و مسطح یکی از با ارزش‌ترین اکوسیستم‌های کشور در فلات مرکزی ایران است که به لحاظ شرایط جغرافیایی زیست محیطی مانند داشتن گونه‌های گیاهی و جانوری و همچنین سه فاکتور هیدرولوژیکی، بیولوژیکی و اکولوژیکی از نادرترین تالاب‌های کره زمین محسوب می‌شود به طوری که نه تنها از نظر زیست محیطی بلکه از لحاظ اکوتوریسم و ژئوتوریسم دارای توانمندی‌های بسیار است؛ این تالاب و حوضه پیرامونی آن یکی از اولین سکونتگاه‌های بشری در حوضه داخلی ایران و دارای گنجینه‌ای حفاظت شده از چشم اندازهای طبیعی و آثار تمدن بشری است".

فعالان و دوستداران محیط زیست ورزنه و اصفهان تاکید کردند:" مجموع قابلیت‌های ارزشمند و کم نظیر در این منطقه، شرایط بسیار مناسبی را در راستای معرفی، برنامه ریزی و ثبت این منطقه به‌عنوان یک ژئو پارک ارزشمند در استان اصفهان و بخش مرکزی فلات ایران، فراهم آورده است. بر این اساس در راستای شکوفایی و بهره‌گیری از این سرمایه الهی تدوین برنامه‌ای جامع و پایدار ضروری است؛ اتخاذ راهکار ژئوتوریسم ضمن حفظ و ارتقای سرمایه بی‌بدیل تالاب گاوخونی و حوضه پیرامون آن سبب شکوفایی گردشگری و رونق اقتصادی و ترمیم بخشی از خسارات وارده به جوامع محلی در اثر کم‌آبی و خشکسالی خواهد شد".

در این نامه از استاندار اصفهان خواسته شد که از کارشناسان سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، برای حضور در منطقه و امکان‌سنجی ایجاد ژئوپارک گاوخونی دعوت شود و همچنین تاکید شد که جوامع محلی ساکن حوضه آبریز گاوخونی، فعالان محیط زیست و کشاورزی و عموم دوستداران طبیعت و فرهنگ اصفهان بی‌صبرانه منتظر تحقق این مهم هستند.

ایجاد ژئو پارک گاوخونی، فرصتی برای احیای تالاب

دبیر انجمن دوستداران میراث فرهنگی و طبیعی ورزنه که از امضا کنندگان نامه درخواست ایجاد ژئو پارک گاوخونی است، با تاکید بر اهمیت این موضوع، اظهارداشت: این منطقه دارای آثار تاریخی، جاذبه های طبیعی مانند تالاب، تپه های ماسه ای، دریاچه نمک، کوه سیاه، دلتای گاوخونی، آثار فرسایشی، پدیده زمین شناسی متنوع، معادن مختلف و متروکه، آثار تمدن انسان کهن و غار جنوب شرق تالاب است و در انتهای مسیر رودخانه زاینده رود قرار دارد.

رضا خلیلی ورزنه با بیان اینکه ایجاد ژئو پارک نیاز به مطالعات وسیع و پیگیری و هماهنگی بین بخشی دارد، افزود: تبدیل شدن منطقه به ژئو پارک کار مشکل و زمان بری است و دوستداران محیط زیست ورزنه و اصفهان از مسوولان می خواهند که با جدیت این کار را دنبال کنند.

وی به برخی از تعرض ها و برداشت های بی رویه از منابع طبیعی این منطقه اشاره و خاطرنشان کرد: اهالی محل و مردم اصفهان به شدت نگران این آسیب ها هستند و تاکید دارند که در صورت تبدیل شدن گاوخونی به ژئو پارک علاوه بر ایجاد رونق اقتصادی و گردشگری، جلوی بسیاری از این خسارت ها گرفته می شود.

معاون نظارت و پایش اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان تاکید کرد که این اداره کل از هر اقدامی که در جهت احیای تالاب گاوخونی و حفاظت از آن باشد حمایت می کند.

حسین اکبری با بیان اینکه ژئو پارک دارای شاخص هایی است که منجر به حفاظت از منطقه می شود، افزود: به نتیجه رسیدن این کار نیازمند هماهنگی بین بخشی، اراده و همراهی مردم محل و انجام مطالعات دقیق و مستندسازی دارد.

دبیر شورای هماهنگی سازمان‌های مردم نهاد محیط زیستی استان اصفهان یکی از راههای اصلی احیای تالاب گاوخونی را بازگشت به گذشته آن خواند و اظهارداشت: بدون شک ایجاد منطقه ژئو پارک به این مهم کمک بسیاری می کند و باعث احیای آن می شود.

حشمت‌الله انتخابی با اشاره به پدیده های زمین شناسی و پوشش جانوری و گیاهی منطقه گاوخونی، افزود: تالاب گاوخونی در سال های گذشته بدلیل کمبود منابع آبی با آسیب های جدی مواجه شد اما امید است که با بهره گیری از جاذبه های موجود و ایجاد ژئوپارک، اقدام های کارآمدی برای رفع این مشکلات انجام شود.

مدیرعامل انجمن آوای بوم نیز تالاب گاوخونی را یکی از مهمترین زیستگاههای پرندگان در استان اصفهان خواند و گفت: این تالاب پناهگاهی برای پرندگان مهاجر که از سفر می آیند و همچین پرندگانی که فصل بهار برای زاد و ولد می آیند است.

ایمان ابراهیمی با بیان اینکه خشک شدن بخش اعظم تالاب در سالهای گذشته باعث کاهش جمعیت پرندگان شده است، اضافه کرد: ایجاد ژئو پارک گاوخونی منجر به شناساندن بیشتر آن در دنیا و بهتر شدن سرعت و مدیریت احیای آن می‌شود.

میزبانی این تالاب از فلامینگوها یکی از جذابیت‌های زیست محیطی منطقه است هرچند حضور این پرنده شاخص در چند سال اخیر بدلیل خشک شدن بخش اعظمی از تالاب کاهش یافته است اما بدون شک با احیای مجدد این عرصه و بازگشت هزاران فلامینگو بر جاذبه‌های منطقه ‌افزوده می‌شود.

ثبت ژئوپارک نیاز به توجه ویژه و اعتبارات مالی دارد

کار اصلی ثبت ژئو پارک به عهده سازمان زمین شناسی کشور است و مدیرکل زمین شناسی اصفهان نیز تاکید کرد که این اداره از تبدیل شدن تالاب گاوخونی به منطقه ژئو پارک حمایت می‌کند.

رضا اسلامی به محاسن تبدیل شدن این منطقه به ژئو پارک اشاره و اضافه کرد: اگر گاوخونی به ژئو پارک تبدیل شود علاوه بر امتیازهای بسیاری که برای منطقه و حفاظت از آن بهمراه دارد باعث درآمدزایی مردم و جذب گردشگران بیشتر می‌شود.

مدیرکل زمین شناسی اصفهان ادامه داد: همچنین تبدیل شدن این منطقه به ژئو پارک و ثبت آن در یونسکو باعث جذب شدن توجه بیشتر به گاوخونی و اجرای طرح‌هایی برای احیای آن و زاینده‌رود و رسیدن آب به تالاب می‌شود.

اسلامی به جاذبه‌های زمین شناسی، زیست محیطی و تاریخی تالاب گاوخونی و منطقه اطراف آن اشاره کرد و گفت: کوه سیاه که از جنس بازالت است، معادن مختلف از جمله نمک و پُتاس، پرندگان مهاجر و تپه‌های شنی از جمله این جاذبه‌هاست.

وی به برخی طرح‌ها برای برداشت از منابع زمین شناسی گاوخونی اشاره و تاکید کرد که تا کنون اداره زمین شناسی و حفاظت از محیط زیست اصفهان به این طرح‌ها اجازه فعالیت ندادند.

وی با بیان اینکه سازمان زمین شناسی تنها ارگانی است که مجوز ژئو پارک در کشور صادر می‌کند، اظهار داشت: یک منطقه ژئو پارک باید دارای پدیده‌های زمین شناسی و جاذبه‌های گردشگری باشد.

اسلامی با اشاره به اینکه طی کردن مراحل تبدیل یک منطقه به ژئو پارک و ثبت آن در یونسکو و سطح بین‌المللی نیاز به مطالعات بسیار، آموزش به مردم و اعتبار مالی مناسبی دارد، خاطرنشان کرد: با پیشنهاد اتاق بازرگانی اصفهان، سازمان زمین شناسی اقدام به معرفی مناطقی که مناسب تبدیل شدن به ژئو پارک هستند کرد و از اولویت‌های آن کویر مرنجاب و تالاب گاوخونی است.

کویر مرنجاب در شمال آران و بیدگل در استان اصفهان یکی از بکرترین و زیباترین کویرهای کشور محسوب می‌شود.

مدیرکل زمین شناسی اصفهان با بیان اینکه کارهای مطالعاتی اولیه کویر مرنجاب انجام شده است، افزود: کارهای مربوط به مطالعات تکمیلی و ثبت آن در یونسکو باقی مانده است که نیاز به اعتبارات مالی بیشتری دارد.

وی توضیح داد: برای ثبت ژئو پارک در سطح بین الملل باید ابتدا مجوز سطح استانی و ملی صادر شود، سپس با مطالعات تفصیلی منطقه مورد نظر به دنیا معرفی شود و نمایندگان یونسکو برای ارزیابی منطقه عازم می‌شوند و در صورتیکه ثبت ژئو پارک در سطح بین المللی مورد موافقت قرار گرفت باید شرایط و ضوابط بسیاری برای حفظ این ثبت در نظر گرفته شود از جمله اینکه به آثار و منابع موجود در منطقه نباید تعرض شود، علائم ویژه‌ای در منطقه باید نصب شود، مردم باید آموزش‌های لازم را ببینند و میراثی مانند غذاهای محلی و صنایع دستی و بافت تاریخی نباید از بین برود.

اسلامی تاکید کرد: برای پیگیری تبدیل شدن تالاب گاوخونی اصفهان به منطقه ژئو پارک نیازمند توجه ویژه، همراهی و اهتمام جدی همه مسوولان استان و کشور و تامین اعتبارات مالی مورد نیاز برای آن هستیم تا هرچه زودتر شاهد تحقق این هدف و نتایج حاصل از آن باشیم.