قدمت و جایگاه قالی های بیرجند در بین فرش های ایرانی
فرش از جمله صنایع‌دستی است که در بین خانواده‌های ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد و پرداختن به نقوش فرش ایرانی و مفاهیمی که در طرح های بافته شده آن پنهان شده امری جالب توجه و با اهمیت است.
عبدالله احراری در خصوص جایگاه قالی‌های بیرجند در بین فرش‌های ایرانی اظهار کرد: بیرجند در گذشته و به خصوص از دوره عهد تیموری به یکی از مهمترین مراکز تولید فرش ایرانی تبدیل شد.
وی در مورد قدمت و ارزش قالی‌های بیرجند عنوان کرد: از دوره قاجار شرکت قالی شرق در بیرجند تاسیس و این شرکت عهده‌دار توسعه قالیبافی در منطقه خراسان جنوبی فعلی شد.
عضو انجمن علمی فرش ایران با اشاره به طراحی قالی بیرجند ادامه داد: قالی بیرجند عمدتا دو طرح رایج دارد که «ماهی‌درهم» و «خشتی» هستند که طرح ماهی‌درهم در بازار جهانی به قالی مود شناخته می‌شود. مود یکی از شهرهای تابع شهرستان سربیشه فعلی است که یکی از مهمترین مراکز بافت فرش در حوزه خراسان جنوبی فعلی بوده و در حال حاضر کم و بیش بافندگی در آنجا رایج است.
احراری ادامه داد: در طول این چند ده سال اخیر چون طراحان از نقشه‌های تقریبا تکراری که بافندگان از حفظ هستند در این فرش استفاده می‌کردند، می‌توان گفت در بیرجند طراح زیادی نداریم.
وی تصریح کرد: اگر کارگاه‌های قالیبافی بیرجند را طبقه‌بندی کنیم تقریبا ۸۰ درصد کارگاه‌ها به بافت طرح ماهی‌درهم که در بازار جهانی به قالی مود مشهور است، مشغول هستند و ۲۰ درصد باقیمانده از کارگاه‌ها نیز طرحی مشهور به سعدی یا خشتی می‌بافند. گفتنی است از طرح‌هایی که از سایر مناطق آورده شده است نیز استفاده می‌شود.
قالیبافی بیرجند از نظر دستگاه‌های قالیبافی تحت تاثیر قالی کرمان است
عضو انجمن علمی فرش ایران در مورد نوع بافت این فرش خاطرنشان کرد: قالیبافی بیرجند بیشتر از نظر دار، ابزار و دستگاه‌های قالیبافی تحت تاثیر قالی کرمان قرار گرفته است، به این معنی که سه استان خراسان جنوبی، کرمان و یزد از نظر دار قالی و ابزاری که استفاده می‌کنند، شبیه به هم هستند که می‌توان گفت این موضوع به شرکت تولیدکننده فرش‌ها مربوط می‌شود. همانطور که گفته شد از زمان قاجار تا اواخر پهلوی قالی‌ها در بیرجند بافته و به خارج از کشور صادر می‌شدند.
احراری تشریح کرد: فرش بیرجند به طور کلی فرشی صادراتی است و استان خراسان جنوبی یکی از مهمترین استان‌های تولیدکننده این فرش است؛ سالانه قریب به ۱۰۰ هزار متر مربع فرش در این استان تولید می‌شود و آمریکا، کشورهای اروپایی، برخی کشورهای عربی، لبنان و همچنین به صورت محدود ژاپن خریداران خارجی این فرش به حساب می‌آیند.
وی در خصوص ابعاد بافته شده فرش بیرجندی گفت: بیشتر فرش‌های این منطقه در سایزهای قالیجه، پرده‌ای، ۶ متر، ۹ متر ، ۱۲ متر بافته می‌شود.
عضو انجمن فرش ایران بیان کرد: از تولیدکنندگان این فرش‌ها می‌توان به شرکت سهامی فرش ایران در این استان اشاره کرد. بخش دیگری ازکار به صورت کارفرمایی و بخش دیگر به دست کمیته امداد تولید می‌شود. تعداد زیادی از بافندگان بیرجند نیز به صورت خویش فرمایی قالی تولید می‌کنند و فرش خود را در بازار به تجار این هنر می‌فروشند.
احراری درخصوص رنگ‌های استفاده شده در این قالی اضافه کرد: رنگ‌هایی که در قالی بیرجند مورد استفاده قرار می‌گیرند تعداد محدودی دارند و با اسامی خاصی بیان می‌شوند. به عنوان مثال برای آبی کمرنگ عنوان «دوغی»، برای آبی متوسط عنوان «ماستی»، برای سرمه‌ای عنوان «کبود»، برای نوعی قهوه‌ای عنوان «تخم لاکی» را به کار می‌برند و از رنگ قرمز همچنین به عنوان «لاکی» یاد می‌شود. تعداد رنگ‌های کاربردی در قالی بیرجند بین ۱۴ تا حداکثر ۱۶رنگ است.
وی افزود: سبک بافت این فرش، سنتی جفتی بافت است که در واقع در این سبک، قالیباف در جایی از فرش که رنگ‌ها تا حدودی یکسان هستند به جای دو نخ ،چهار نخ را می‌گیرد و گره ایجاد شده را بتن می‌نامند؛ به این دلیل است که قالی‌های بیرجند از نظر قیمت نسبت به ماهی‌درهمی که در آذربایجان بافته می‌شوند قیمت مناسب‌تری دارند. این قالی‌ها معمولا در زمینه‌های کرم، قرمز، لاکی، سرمه‌ای و بعضا رنگ‌های روشن بافته می‌شوند.
عضو انجمن فرش ایران ادامه داد: در طرح‌های ماهی‌درهمی اصطلاحی به نام واگیره یا قفلگاه وجود دارد که در واقع یک نقشه کوچک است که در سرتاسر فرش تکرار می‌شود، حاشیه خاص خود را دارد و طبیعتا در بافت، هرچه تعداد آن‌ها در یک اندازه ثابت بیشتر تکرار شود تراکم آن فرش بیشتر خواهد بود. «مر» نیز عنوان رایجی است که به تعداد بتن‌های بافته شده در ۲۵ سانت از این قالی گفته می‌شود که اگر این تعداد را نصف کنیم رج قالی مشخص می‌شود.
احراری با اشاره به مهمترین مراکز تولید این فرش اظهار کرد: روستاهای «خورشاد»،«نوفرست» و حتی شهر «بیرجند» مخصوصا شمال این شهر را می‌توان مهمترین مراکز تولید این فرش دانست. البته در گذشته شهرستان‌های «درمیان»، «خوش» و «سرویشم» که جز استان خراسان جنوبی به حساب می‌آمدند نیز از مراکز مهم تولید این فرش بودند. بازار اصلی این فرش‌ها در بیرجند است.
وی گفت: عمدتا قالی بیرجند با نخ پشمی بافته و در بعضی از مناطق و گل‌گونه‌های حساس از ابریشم استفاده می‌شود.
تولید فرش بیرجند در استان از حالت انحصار خارج شده است
عضو انجمن فرش ایران تشریح کرد: از طراحان به نام این فرش در زمان حال می‌توان به «استاد سمیعی» و از طراحان گذشته به «استاد زهرایی» اشاره کرد که سهم به سزایی در معرفی این فرش داشتند، همچنین «استاد قنبری» و «استاد جمشید بیک مودی» از استادان مشهور تولید این فرش بودند.
احراری با اشاره به اینکه تولید این فرش در استان خراسان جنوبی دوره‌های مختلفی داشت، خاطرنشان کرد: در یک دوره، کمپانی قالی شرق با فعالیت افرادی همچون مرحوم سپهری که به اصطلاح از خوانین این شرکت به حساب می‌آمدند هدف توسعه فرش بافی در روستا را دنبال می‌کردند و حتی صادرات این قالی انجام می‌شد. بعدها با تاسیس شعبه شرکت سهامی فرش ایران در بیرجند افرادی همچون مرحوم امینی با وجود اینکه از بخش خصوصی بودند برای ارتقاء کیفیت این فرش بسیار تلاش کردند.
وی بیان کرد: امروزه تولید این قالی از حالت انحصار درآمده و افراد زیادی به بافت آن مشغول هستند. همانطور که ذکر شد بخشی به دست شرکت سهامی فرش، بخشی به دست کمیته امداد و بخشی دیگر به دست اشخاص حقیقی و حقوقی مختلف بافته می‌شود. باید گفت هر یک از موارد به سبب اینکه چه مقدار سرمایه دارند و در کدام منطقه فعالیت می‌کنند، تولیدشان کم و بیش صورت می‌گیرد.
منبع: ایسنا
68
