یارانه نقدی، استخوانی که در گلوی اقتصاد ایران گیر کرده است

طرح کالابرگ الکترونیکی از بهمن ۱۴۰۲ با عنوان «طرح فجرانه» و با هدف جایگزینی یارانه نقدی آغاز شد. در این طرح، ۱۱ قلم کالای اساسی از جمله برنج، روغن، ماکارونی، شیر، مرغ و تخم‌مرغ به خانوارها ارائه گردید تا تأثیر منفی پرداخت نقدی یارانه‌ها بر تورم کاهش یابد.

بر این اساس، مشمولان از طریق سامانه «یار» و فروشگاه‌های زنجیره‌ای مانند جانبو و هایپرفامیلی می‌توانستند کالاهای خود را دریافت کنند. در عین حال، این طرح که در ابتدا برای هفت دهک جامعه اجرا شد، از تیرماه ۱۴۰۳ به دلیل مشکلات زیرساختی و کمبود منابع مالی متوقف شد و با وجود استقبال از طرح، برخی کارشناسان از مشکلات احتمالی مانند ایجاد رانت و کمبود کالاها انتقاد داشتند.

حالا محمدباقر قالیباف در نشست خبری چهارشنبه خود و در جمع خبرنگاران به این نکته اشاره کرد که در سال ۱۴۰۱ و زمانی که موضوع حذف ارز ترجیحی مطرح شد، مجلس به دولت اجازه داد این تصمیم را اجرایی کند، اما الزام خاصی برای آن تعیین نکرد؛ با این حال، مجلس شرط کرد که در صورت اجرای این تصمیم، دولت موظف به راه‌اندازی کالا برگ الکترونیکی برای تأمین نیازهای اساسی مردم باشد.

وی هدف از این اقدام، را تأمین یک سبد کالایی ضروری شامل اقلام خوراکی (مانند هزار کالری روزانه)، کالاهای حوزه درمان، بهداشت و حتی اقلام جهیزیه دانست و افزود: دولت نیز در این زمینه همراه است و به‌ویژه آقای پزشکیان نیز حمایت می‌کنند. وفاق میان مجلس و دولت در این حوزه قابل مشاهده است. ما بر آنیم که برای مبارزه با گرانی، اقشار کم‌درآمد و دهک‌های پایین جامعه را از طریق سبد کالایی حمایت کنیم. در فاز اول، ۱۲ قلم کالا و در ادامه ۲۵ قلم دیگر تحت پوشش قرار می‌گیرند، به گونه‌ای که رشد قیمت این کالاها از رشد حقوق کارمندان و کارگران فراتر نرود.

قالیباف با اشاره به وضعیت فعلی گفت: ما باید به این نکته توجه کنیم که در حال حاضر به ۸۰ تا ۸۲ میلیون نفر یارانه می‌دهیم که این رویه نیازمند بازنگری است؛ در حالی که میزان یارانه مددجویان از ۶۰۰ هزار تومان به حدود یک میلیون تومان افزایش یافته است؛ اما برای حمایت مؤثرتر از دهک‌های پایین و حتی برخی دهک‌های دیگر، باید سبد کالایی به‌صورت جدی‌تر اجرایی شود.

در این میان باید توجه داشت که مساله کالابرگ از زمان حذف ارز ترجیحی به عنوان یکی از جایگزین‌های یارانه نقدی عنوان می‌شود؛ اما در تمام این مدت مخالفان با اشاره به نبود زیرساخت‌ها به مناسب نبودن این روش به عنوان جایگزین کالابرگ اذعان دارند.

برای مثال فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت با اشاره به محدودیت‌های موجود در زمینه منابع و زیرساخت‌های طرح کالابرگ الکترونیک اظهار داشت: دولت از تمامی راهبرد‌های ممکن استفاده خواهد کرد تا مطمئن شود معیشت اقشار کم‌درآمد تحت تأثیر قرار نخواهد گرفت و در صورت فراهم شدن شرایط و زیرساخت‌های لازم، طرح کالابرگ الکترونیکی به اجرا در خواهد آمد و هدف اصلی دولت، جلوگیری از ایجاد مشکلات معیشتی برای مردم است.

گفته‌های سخنگوی دولت در شرایطی است که در سمتی دیگر برخی معتقدند مشکل زیرساختی برای کالا برگ در کشور وجود ندارد. برای مثال صمصامی به عنوان موافق این طرح و نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی در واکنش به صحبت‌های برخی از دولتمردان مبنی بر اینکه دولت در اجرای طرح کالابرگ الکترونیکی با محدودیت منابع و مشکلات زیرساختی روبرو است، گفت: عجیب است که دولت می‌گوید بستر این کار را ندارد، به چه علت دولت بستر این کار را فراهم نمی‌کند؟

وی معتقد است که این کار به هیچ وجه پیچیده نیست و با بیان اینکه ما بیش از ۱۰۰ پایگاه اطلاعاتی متفرق داریم، متذکر شده که علاوه بر این، «قانون مدیریت داده‌ها و اطلاعات ملی» اگر به خوبی اجرا شود، بستر اطلاعاتی بسیار خوبی بین دستگاه‌ها فراهم می‌شود.

البته در سمتی دیگر نیز روز گذشته، سخنگوی کمیسیون تلفیق بودجه گفت: کمیسیون تلفیق در مصوبه‌ای مقرر کرد تا سرپرستان خانوار مشمول یارانه نقدی در صورت تغییر شیوه به پرداخت غیرنقدی، از کالابرگ الکترونیکی استفاده کنند. 

کالابرگ مُسَکن یا راه‌حل؟

طرح کالا برگ الکترونیکی که به عنوان راهکاری برای مقابله با بحران معیشتی و کاهش فشار اقتصادی بر اقشار آسیب‌پذیر مطرح شده، در شرایط کنونی ایران مورد توجه قرار گرفته است.

این طرح نسخه دیجیتالی شده از تجربه کوپن‌های کاغذی دهه‌های گذشته محسوب می‌شود و هدف آن تأمین نیازهای اساسی خانوارها و کنترل تورم در حوزه کالاهای ضروری است؛ اما بررسی تجربه‌های گذشته ایران و نمونه‌های مشابه در سایر کشورها نشان می‌دهد که اجرای این نوع طرح‌ها بدون آماده‌سازی‌های لازم، می‌تواند با مشکلات جدی مواجه شود.

تجربه ایران در نظام کوپنی

در دهه‌های ۶۰ و ۷۰، نظام توزیع کوپنی در ایران با هدف مدیریت کمبود کالا در دوران جنگ و تحریم به کار گرفته شد. این سیستم در ابتدا توانست توزیع نیازهای اساسی را تا حدودی مدیریت کند، اما با گذشت زمان، معایبی همچون فساد گسترده، نابرابری در توزیع و افت کیفیت کالاها، به کارآمدی آن آسیب رساند. این مشکلات، سرانجام به حذف تدریجی این سیستم منجر شد.

اکنون کالا برگ الکترونیکی به عنوان بازطراحی این تجربه با استفاده از فناوری‌های نوین مطرح شده است. دیجیتالی‌سازی این فرآیند می‌تواند شناسایی دقیق‌تر اقشار آسیب‌پذیر، توزیع هدفمندتر یارانه‌ها و کاهش هدررفت منابع را ممکن سازد. با این حال، ابزارهای دیجیتال به تنهایی نمی‌توانند مشکلات ساختاری عمیق‌تر را حل کنند.

تجربیات جهانی در نظام‌های مشابه

طرح‌های مشابه کالا برگ در کشورهای دیگر نیز نتایج متفاوتی داشته‌اند. در آمریکا، برنامه SNAP (Supplemental Nutrition Assistance Program) از طریق کارت‌های الکترونیکی به خانوارهای کم‌درآمد کمک می‌کند تا مواد غذایی مورد نیاز خود را تأمین کنند. این برنامه اگرچه بخشی از نیازهای تغذیه‌ای را پوشش داده، اما به دلیل محدودیت در انتخاب کالاها، هزینه بالای اجرای سیستم و عدم کنترل مؤثر قیمت‌ها، با انتقاداتی روبه‌رو شده است.

در هند، نظام توزیع عمومی (PDS) با هدف ارائه کالاهای اساسی با قیمت یارانه‌ای به اقشار کم‌درآمد، توانسته فقر مطلق را کاهش دهد. با این حال، فساد گسترده و ناکارآمدی در توزیع، اثربخشی این طرح را محدود کرده است.

چالش‌های اجرای طرح در ایران

در ایران، اجرای کالا برگ الکترونیکی با چالش‌های متعددی روبه‌رو است. اگرچه این طرح می‌تواند به بهبود هدفمندی یارانه‌ها کمک کند، اما مسائلی نظیر تورم ساختاری، نظارت ناکافی، و وابستگی به واردات کالاهای اساسی همچنان پایدار هستند.

تخصیص کالا برگ بدون تقویت تولید داخلی، می‌تواند فشار بیشتری بر منابع ارزی وارد کند و حتی باعث ایجاد تقاضای کاذب و افزایش قیمت‌ها در بازار آزاد شود.

دولت چهاردهم؛ تصمیم‌گیر نهایی

حالا دولت چهاردهم باید به عنوان تصمیم گیر نهایی اجرا یا عدم اجرای کالابرگ وارد شود. اکنون در موقعیتی قرار دارد که باید با دقت و تحلیل دقیق، اجرای طرح کالا برگ الکترونیکی را مورد بررسی قرار دهد.

این طرح می‌تواند به‌عنوان راه‌حلی برای حمایت از اقشار آسیب‌پذیر و کنترل تورم در بخش کالاهای ضروری، در نظر گرفته شود، اما پیش از هرگونه تصمیم‌گیری، لازم است که ابعاد مختلف آن از جمله زیرساخت‌های اقتصادی، ظرفیت تولید داخلی و توان نظارتی کشور به دقت سنجیده شود.

دولت باید ارزیابی دقیقی از مزایا و معایب این طرح داشته باشد و بر اساس شرایط فعلی اقتصادی و تجارب گذشته، تصمیم بگیرد که آیا اجرای آن به نفع کشور است یا خیر.

در جمع‌بندی، باید به چند نکته کلیدی درباره طرح کالا برگ الکترونیکی توجه کرد. اول، ضرورت تعیین سیاست حمایتی مشخص است: آیا یارانه نقدی باید کاملاً حذف شود و جای خود را به کالا برگ بدهد، یا هر دو همزمان اجرا شوند؟

ترکیب این دو می‌تواند به فساد و ناکارآمدی منجر شود. دوم، ضعف در شناسایی دقیق اقشار کم‌درآمد است، چرا که تغییرات مداوم در دهک‌بندی‌ها شفافیت و هدفمندی این طرح را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

نکته مهم دیگر، تأثیر واقعی این طرح بر معیشت مردم است. با توجه به اینکه یک‌سوم جمعیت زیر خط فقر هستند و بخش بزرگی از دو سوم باقی‌مانده در نزدیکی آن قرار دارند، باید بررسی شود که آیا میزان کمک ارائه‌شده از طریق کالا برگ می‌تواند به بهبود وضعیت معیشتی این اقشار منجر شود یا صرفاً به‌عنوان یک اقدام موقتی عمل خواهد کرد.

این پرسش‌ها نیازمند پاسخ‌هایی روشن پیش از اجرای نهایی طرح هستند.