گزارش نشست نقد کتاب ريشه‌های الهياتی مدرنيته / روایتی از نسبت شهروند ایرانی با دنیای مدرن

امین پاکزاد- کتاب «ريشه‌هاي الهياتي مدرنيته» چندي‌ست روانه بازار کتاب شده است.

اين کتاب را فیلسوف آمريکايي مايکل آلن گيلسپي نوشته و توسط زانيار ابراهيمي به فارسي برگردانده شده است. انجمن علوم سیاسی ایران، نشست نقد و بررسی این کتاب را با حضور داود فیرحی، شروین مقیمی و مترجم کتاب برگزار کرد که چکیده‌ای از مباحث مطرح شده را در این گزارش می‌خوانید:

این کتاب درباره چگونگی ارتباط الهیات مسیحی و مدرنیته است. مدرنیته‌ای که جان و مغز پیکر دنیای مدرن است؛ با میوه‌هایی چون علم، تکنولوژی، مکتب‌های اقتصادی، سیاسی و هنرهای مدرن. اینکه چگونه مدرنیته‌ای که پس از چند قرن، امروزه خود را چنان متفاوت از دنیای فکری پیش از خود می‌داند، که ندای جدایی کامل با سنت‌های پیش از خود را آوازه‌افکنی می‌کند، سوال اصلی کتاب است. در رویکرد نویسنده این کتاب، ارتباط ناگسستنی الهیات پیش از مدرنیته با آنچه امروزه از مدرنیته می‌شناسیم، به بحث گذاشته می‌شود.

در ابتدای جلسه، شروین مقیمی نکاتی انتقادی نسبت به کتاب مطرح کرد. از جمله اینکه، شروع بحث کتاب از یک واقعه رخ‌داده جهانی است. از یک شرّ اتفاق افتاده، از 11 سپتامبر 2001. اینکه چرا شهروند آمریکای مدرن، فاجعه‌ای آنچنانی را رقم زد؟ مقیمی پاسخ گيلسپي را در واقع پاسخ به آن پرسش می‌داند و اینکه انسان مدرن، با فرد انتحاری به لحاظ برخی ریشه‌های فکری تفاوت ندارد. خاستگاه مدرنیته، در سپیده‌دم تاریخی‌اش مملو از الزامات الهیاتی بوده است. از این منظر، معتقد است نویسنده از سطحی سیاسی فراتر نمی‌رود و وارد لایه‌های عمیق‌تر فکری نمی‌شود. اگرچه در نگرشی کلی‌تر، موافق است که مدرنیته همچون الهیات از درکی «ایمانی» برخوردار است و اینچنین با کتاب همدلی دارد.

داود فیرحی سخنران بعدی‌ست. او بیشترین همدلی را با مباحث کتاب دارد. وی دوگونه رویکرد متفاوت فکری که در ایران نسبت به مدرنیته وجود دارند را برشمرد. دسته اول، کسانی‌اند که آنچنان دل در گرو سنت دارند که هر گونه تمایل، نظر و سوگیری به سمت مدرنیته را کفری نابخشودنی می‌گمارند. دسته دوم، که برخی روشنفکران از آن جمله‌اند، چنان گوش و هوش به مدرنیته سپرده‌اند که نوای سنت را نمی‌شنوند و صدای گذشته‌گان را در خور اعتنا نمی‌بینند. با این طبقه‌بندی، او کتاب گيلسپي را نماینده متفکران راه سوم می‌داند. راه سومی که با اتصال خاستگاه مدرنیته به اجزایی الهیاتی، شاید پلی برای گفت‌وگو و هم‌فهمی دو جریان دیگر باشد. بدین ترتیب، از منظری که بیشتر در جهت پاسخ به معضلات فکری جامعه ایرانی است به استقبال کتاب می‌رود و آن‌را خواندنی می‌داند.

سخنران سوم زانیار ابراهیمی، با آنکه مترجم کتاب است اما خود را در جایگاه نماینده نویسنده قرار نمی‌دهد و با رویکردی انتقادی به توصیف کتاب می‌پردازد.

او، اساس استدلال کسانی چون گيلسپي را این می‌داند که می‌گویند در نظر آنان الهیات حرف نهایی را می‌زند و هر چه در جهان فکری رخ دهد را به صورتی پیشینی، برآمده از الهیات می‌دانند بی‌آنکه تفاوت‌ها و فراتر رفتن‌های مدرنیته را ببینند. آنها نبود امر استعلایی در جهان معاصر را نمی‌توانند بپذیرند؛ همچون «درد شبح اندام» که وقتی عضوی از بدن قطع می‌شود و وجود ندارد همچنان جای خالی عضوِ نداشته، درد می‌کند. بنابر‌این برگذشتن از سنت (عقل و دین) و دو شهر نمادین آنها (آتن و اورشلیم) را امری محال از منظر گيلسپي می‌داند.

نقد دیگر وی این است که، این ربط محکم مدرنیته به الهیات مسیحی (و نه اسلامی) را نوعی بومی‌سازی خشک مدرنیته می‌داند به نحوی که گویی امکان بازسازی یا تجربه مشابه در سایر منظومه‌های فکری و فرهنگی وجود ندارد. به این معنا که مدرنیته فقط در سرزمین‌هایی با الهیات مسیحی می‌تواند رشد کند و دیگران را شاید فقط توانایی استفاده از محصولاتی چون علم دست دهد و اندیشه‌ها و نظام‌های فکری- سیاسی مدرنیته قدرت پراکندگی جغرافیایی نمی‌یابند. بدین ترتیب در این تفکر، امکان گسترش مدرنیته به لحاظ فکری کاملا سلب می‌شود.

به طور کلی، توصیف‌ها و نقدهایی که در این نشست از این کتاب شد، این سوال مهم را برجسته کرد؛ نسبت انسان ایرانی با مدرنیته چیست؟ در جامعه و حکومتی دین‌محور، امروزه حضور عناصر گوناگون تفکر مدرن رفته‌رفته آشکارتر می‌شود و پرداختن به آن سوال نیز حیاتی‌تر. نسبت سنت و مدرنیته البته از دوران انقلاب مشروطه همواره سوالی بنیادین بوده است. به این ترتیب، کتاب «ريشه‌هاي الهياتي مدرنيته» می‌تواند جنبه‌هایی خاص از این سوال بنیادین را برای متفکران ایرانی روشن نماید و چشم‌اندازی عمیق‌تر از آنچه بودیم و هستیم و خواهیم شد را، به خودآگاه فکری‌ جمعی‌مان بگشاید.

منبع: خبرفوری

66